Postcodegebied 1012

4.6 Cityvorming en schaalvergroting

In de tweede helft van de 19e eeuw ontwikkelde Amsterdam zich, na een periode van ernstige stagnatie, opnieuw tot een internationaal zakencentrum van allure. Tussen 1880 en 1930 vond een snelle schaalvergroting plaats, in combinatie met groeiend verkeer over land wat leidde tot een aantal grootschalige gebouwen als grand hotels, hoofdkantoren van dagbladen, banken en andere instellingen (Beurs, Centraal Station) alsook tot de demping van een aantal grachten. De schaalvergroting ging bijna vanzelfsprekend gepaard met kwaliteitsverlies omdat de functiediversiteit meer dan evenredig afnam. Deze ontwikkeling staat bekend onder de benaming Cityvorming.

In het middeleeuwse stadshart kwamen enkele zeer grote gebouwen in de plaats van hele clusters kleinschalige panden. Het meest opvallend vond dit proces plaats aan de Nieuwe Zijde maar ook de Oude Zijde werd niet gespaard, bijvoorbeeld rond de Dam en het Beursplein. Het proces van cityvorming is niet alleen afleesbaar aan genoemde grote gebouwen, die in één keer tot stand kwamen. Ook op een andere schaal kwam sloop/nieuwbouw voor. Talloze stapsgewijze samenvoegingen van twee of meer panden zijn uitgevoerd, al dan niet in combinatie met een nieuwe voorgevel. Deze geleidelijke aantasting van de oorspronkelijke structuur is in deze periode veel groter geweest dan over het algemeen wordt aangenomen, bijvoorbeeld voor de 'kleine' hotelontwikkeling.

Aan de rand van het Sint Annenkwartier heeft dit plaatsgevonden aan de Warmoesstraat/ Sint Annenstraat bij de groei van het hotel restaurant Stadt München, het huidige hotel Winston. Eerst werden aan de Warmoesstraat twee panden samengevoegd achter een nieuwe voorgevel. Daarna werden voor uitbreiding van dit hotel tussen 1900 en 1935 ruim twintig middeleeuwse pandjes gefaseerd aangekocht en gesloopt voor nieuwbouw aan de Sint Annenstraat. Vervolgens is deze bebouwing in de jaren negentig van de vorige eeuw (opnieuw) vervangen door relatief grootschalige nieuwbouw. Aan de Nieuwe Zijde zijn het voornamelijk winkelbedrijven die bijdroegen aan deze gefaseerde schaalvergroting. De Winkel van Sinkel aan de Nieuwendijk voegde twee winkelpanden samen, waarbij een volgende ondernemer onder de naam 'Grand Bazar de la Bourse' een forse uitbreiding in de breedte en in de hoogte realiseerde. Inmiddels is deze Bazar opgeslokt door het nog veel grotere complex van de huidige HEMA.

Warmoesstraat 125-129, Hotel restaurant Stadt München.

Als derde factor van invloed op de schaalvergroting van de oude stad moet tenslotte de stadsvernieuwing genoemd worden. Het bouwblok met sociale woningbouw aan het Oudekerksplein is hiervan een duidelijk voorbeeld.

Desondanks is de schaalvergroting met name aan het noordoostelijk deel van het burgwallengebied voorbij gegaan en is de Oude Kerk nog steeds het enige grote gebouw in zijn omgeving.

Aan de nieuwe zijde is de structuur van het middeleeuwse Amsterdam plaatselijk ingrijpend gewijzigd. Van de Smaksteeg zijn de huizen, maar ook de parcellering en de inrichting van de openbare ruimte verdwenen. Smaksteeg november 1930, vanaf de Nieuwendijk richting Ronde Lutherse Kerk. De huizen zijn alle van het Amsterdamse woonhuistype.

Smaksteeg richting Nieuwendijk, circa 1960. De vervangende grootschalige nieuwbouw rechts is inmiddels ook gesloopt. Rechter foto: Kattengat 1, bouw Sonestahotel. Rechts van het leegstaande woonhuis de ingang van de Smaksteeg.

Het Sonestahotel in voltooide staat, 1975. De entree naar de Engelse steeg is verdwenen. Ook de Zwarte Bijlsteeg in hetzelfde blok als de Engelsesteeg en de Smaksteeg is geheel verdwenen in structuur en in bebouwing (rechter foto).