Vreeswijk - Noord

2.7 Archeologie en cultuurhistorie

2.7.1 Historische ontwikkeling

Oorsprong
Het moderne Nieuwegein is bij uitstek door rivieren gevormd. Onder invloed van de vele stuwwallen in midden-Nederland, is het oorspronkelijke vlechtende verloop veranderd in een meanderende rivier (de Lek) bestaande uit talloze grote en kleine van oost naar west stromende afsplitsingen. Tussen deze zijarmen is sediment bestaande uit zand en klei opgeworpen, waardoor komgronden ontstaan.

Vreeswijk
Al in het jaar 918 was er sprake van een nederzetting met de naam 'Fresionowic', wat betekent 'nederzetting van de Friezen'. Dit dorp is de oorsprong van het huidige Vreeswijk. Deze eerste nederzetting bevond zich niet op de plek van het huidige Vreeswijk maar meer naar het noordwesten op een stroomrug van de Hollandse IJssel. Door talrijke overstromingen en invallen van de Noormannen is er van het oorspronkelijke dorp echter niets meer over. Omstreeks het jaar 1000 werd de hoofdstroom van de Rijn afgedamd wat tot gevolg had dat de Lek de belangrijkste hoofdstroom van de Rijn werd. Om Utrecht met deze waterweg te verbinden werd in de 12e en 13e eeuw de Vaartse Rijn gegraven (nu deels het Merwedekanaal). Rond die tijd is waarschijnlijk het dorp verplaatst naar de huidige locatie.

Merwedekanaal
Een belangrijke ontwikkeling voor Vreeswijk kwam op gang in 1881 toen bij de wet de aanleg van het Merwedekanaal van Amsterdam naar Gorinchem werd bepaald, een nieuwe waterweg met grote economische betekenis voor Amsterdam en ook Utrecht. De lange wachttijden bij de verouderde sluizen gaven teveel oponthoud. Het nieuwe project omvatte onder andere een nieuw kanaalvak ten westen van Vreeswijk en de realisatie van de Koninginnensluis in 1892. Langs het nieuwe kanaal (de Handelskade) en de nieuwe verbindingsweg met het dorp (Koninginnenlaan) ontstonden winkels en woningen. Ook werden woningen en bedrijven gebouwd op het ontstane 'schiereiland' (Prins Hendriklaan en Emmaweg).

Lekkanaal
Ondanks hoge verwachtingen voldeed het Merwedekanaal niet aan de gestelde eisen. Amsterdam wenste voor de tweede keer een nieuwe Rijnverbinding. In 1931 werd daarom besloten tot de aanleg van een scheepvaartweg van Amsterdam naar de Waal (Amsterdam-Rijnkanaal) met een zijtak (Lekkanaal) bij Vreeswijk. In 1938 werd het Lekkanaal en de Prinses Beatrixsluis in gebruik genomen.

2.7.2 Archeologie

Doelstelling van het verdrag van Malta is de bescherming en het behoud van archeologische waarden. Als gevolg van dit verdrag wordt in het kader van de ruimtelijke ordening het behoud van het archeologisch erfgoed meegewogen zoals alle andere belangen die bij de voorbereiding van het plan een rol spelen.

Uit de gemeentelijke archeologische beleidskaart blijkt dat een groot deel van het plangebied een hoge (AWV2 = rood) tot middelhoge (AWV4 = oranje) verwachtingswaarde heeft. Ter hoogte van Huis de Wiers zijn de gronden aangemerkt als 'terrein van archeologische waarde' (licht-paars = AWG 2).

Figuur - uitsnede uit de gemeentelijke archeologische beleidskaart (RAAP-rapport 2145)

Bij ruimtelijke ingrepen binnen een gebied met een archeologische verwachtingswaarde of ter plaatse van terreinen met archeologische vindplaatsen, is verkennend archeologisch veldonderzoek noodzakelijk om te bepalen of de verwachte waarden aanwezig zijn. Het betreft echter een consoliderend bestemmingsplan en er worden geen ontwikkelingen mogelijk gemaakt, zodat archeologisch onderzoek in het kader van dit bestemmingsplan achterwege kan blijven. De gebieden zullen middels dubbelbestemmingen op de verbeelding worden opgenomen.

2.7.3 Cultuurhistorie

Aardkundige elementen
In dit plangebied zijn geen aardkundige elementen aanwezig.

Historische geografie en landschap
Het gebied is in de middeleeuwen vanaf de Lekoever (die vroeger mogelijk ooit zuidelijker heeft gelegen) ontgonnen in een min of meer regelmatige, noord-zuidgerichte strokenverkaveling. In de woonwijken en groengebieden van Vreeswijk-Noord is deze typische, bijna 1000 jaar oude, noord-zuidrichting nog goed te herkennen in het stratenpatroon, de bouwrichting, in sloten en kanalen en in groenstructuren. In enkele gevallen lopen sloten en straten nog steeds door tot aan de historische basis: de Lekdijk.
Een belangrijk structurerend historisch element wordt gevormd door de Vaartse Rijn (midden 12e eeuw) en het Merwedekanaal (1881). Het gebied ten oosten van de Vaartse Rijn is met insteekhavens en straatrichting nog duidelijk op de oude vaart gericht, hetgeen de nieuwe bebouwing een hoge ruimtelijke kwaliteit verleent. In een groot deel van het plangebied draagt de nabijheid van de Lek of van de kanalen (zicht op water, op bruggen of op dijk) wezenlijk bij aan de identiteit of de eigenheid van de wijk.
Binnen Vreeswijk-Noord is het historisch wegenpatroon, zoals dat in de eerste helft van de 19e eeuw aanwezig was, nog goed herkenbaar in de vorm van de Wierselaan en de Prins Hendriklaan. Het landgoed De Wiers werd in 1947 gesloopt. Het huidige pand uit 2004-2006 is gebouwd op de kelders van het oude huis. Er omheen ligt een bescheiden nieuwe buitenaanleg. In het gebied rond het huidige Elzenbos, dat vroeger waarschijnlijk bij de buitenplaats hoorde, is zowel de vroegere kavelstructuur als de functie (hakbos) uit die tijd herkenbaar.

Figuur - Uitsnede Kaart Historische bouwkunde en stedenbouw (RAAP-rapport 2538)

Stedenbouwkundige ontwikkeling en bebouwingskarakteristiek
Aangezien de oudste nog aanwezige bebouwing dateert uit de 17e eeuw wordt hier volstaan met een globale schets van de ontwikkelingen vanaf die periode. Het aanvankelijk agrarisch gebruikte gebied ten noorden van Vreeswijk (waarin het voorname Huis de Wiers met omliggende terreinen een prominente plaats in nam) was tot in de late 19e eeuw een vrijwel leeg gebied. Pas met de komst van het Merwedekanaal (vanaf 1881) werd het gebruik geïntensiveerd en volgde vanuit de hoofdas, de Wierselaan en de waterlopen, een gestage 'herontwikkeling' van het gebied.

Oudst aanwezige bebouwing
De oudste bebouwing in het plangebied bestaat uit het overwelfde 17e-eeuwse souterrain van het voormalige Huis De Wiers. Dit huis werd vermoedelijk in 1654 gebouwd door Willem Ploos van Amstel als 'ridderwoninghe'. Het terrein is met een stenen kade omgracht. Het huis was gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme en vormde aanvankelijk het centrale punt in een fraaie aanleg, die in de 18e eeuw werd aangevuld met vijvers, een oranjerie en een theekoepel. Na 1878 raakten huis en buitenplaats sterk in verval. In 1899 werd het pand opgekocht door de Nederlandse Stroombriquettenfabriek en kreeg het een industriële bestemming. In de omgeving van het huis werd een haven gegraven, de grachten werden gedempt en de theekoepel gesloopt. Het gebied kreeg de functie als scheepswerf Van Zutphen en later scheepswerf Klip.
In 1947 volgde de sloop van het huis, met uitzondering van de solide kelderverdieping, waarop door de N.V. Keulsche Vaart een fabriekshal werd gebouwd. Na sloop van deze fabriek zijn de resterende kelders uiteindelijk opgenomen in een nieuw plan, dat in 2006 kon worden afgerond.
Tot ver in de 19e eeuw vormde het complex van De Wiers de enige bebouwing in het plangebied. Met de vestiging van de Stoombriquettenfabriek verrezen aan de Wierselaan enkele arbeiderswoningen, waarvan nu nog een ingrijpend verbouwd blokje resteert (nrs. 235-241).

Eind 19e eeuw
Met de aanleg van het Merwedekanaal (1881-1892), met ter hoogte van Vreeswijk een nieuw kanaalvak, kwam het gebied ten noorden van de oude kern van Vreeswijk in de belangstelling te staan als vestigingsplek voor werven en industrieën. De Stoombriquettenfabriek is daar een voorbeeld van. Van de vooroorlogse industriële bedrijvigheid is echter wat betreft de bebouwing niets behouden gebleven.
De toenemende bedrijvigheid rond het Merwedekanaal en de nieuwe sluizen betekende een nieuwe bloeiperiode voor het dorp Vreeswijk. Dat begon zich tegen het einde van de 19e eeuw heel langzaam in noordelijke richting te ontwikkelen. Langs de Koninginnenlaan, de Prins Hendriklaan en de buiten het plangebied gelegen Handelskade ontstond lintbebouwing, een mix van woonhuizen, bedrijfspanden en enkele winkels.
Aan de Koninginnenlaan verrezen aan de noordzijde in de late 19e eeuw enkele woningen, waaronder een dubbele sluiswachterswoning (nrs.24-26, 1886), maar de grootste bouwactiviteit volgde kort na de eeuwwisseling met de bouw van de RK Barbarakerk met pastorie (1908-1910) aan de zuidzijde van de laan (buiten het plangebied) en de villa Hoog Sandveld op nr.28 (1904, binnen het plangebied). Deze was bestemd voor de hoofdopzichter van de nabij gelegen Koninginnensluis. De villa maakt deel uit van het lint langs de noordzijde van de Koninginnenlaan. Hier bevinden zich enkele (dubbele) woningen uit de late 19e en vroege 20e eeuw, deels vrijstaand, deels per twee geschakeld. Koninginnenlaan 4-6 dateert uit de eerste jaren van de 20e eeuw en heeft een markante voorgevel met neorenaissance accenten. De dubbele woning Koninginnenlaan 12-14 is in 1912 gebouwd in nieuw-historiserende stijl, met vakwerkaccenten in de topgevels. Op de hoek met de Prins Hendriklaan staat een kleinschalig winkelpand met historische winkelpui uit het einde van de 19e eeuw.

Eerste helft 20e eeuw
Op het noordelijke deel van het terrein tussen het Merwedekanaal en de Vaartse Rijn verrees in 1915 het complex van de het Prins Hendrikinternaat, de Christelijke School voor Schipperskinderen, naar ontwerp van architect Kuilers in Utrecht. Bij het imposante school- en internaatsgebouw behoren een directeurswoning aan de Prins Hendriklaan (nr.11, 1915) en een tweede dienstwoning Prins Hendriklaan 12 (1921). Tussen het terrein van het Schippersinternaat en de Koninginnenlaan ontwikkelde zich een kleine woonwijk, het eerst aan de Prins Hendriklaan. De in redelijk gave staat bewaarde lintbebouwing bestaat hier uit een mix van kleine villa’s, middenstandswoningen en arbeiderswoningen van één of twee bouwlagen met kap in traditionele of nieuw-historiserende stijl, uit de periode circa 1910-1925. De voorgevels, veelal met decoratieve siermetselwerkdetails zijn gericht op de Vaartse Rijn. Temidden van de woningen staat de uit 1913 daterende Willem Alexanderschool (nr.27), een markante bakstenen school met pannen gedekte schilddaken. Aan de westzijde is deze school gekoppeld aan de voormalige RK lagere school aan de Julianaweg (1921). Beide scholen zijn voorbeelden van eenvoudige traditionele/rationele baksteenarchitectuur uit het eerste kwart van de 20e eeuw.
Parallel aan de Prins Hendriklaan werd in de vroege 20e eeuw de Julianaweg aangelegd. Aan de oostzijde hiervan bevindt zich een vrijwel aaneengesloten reeks arbeiders- en middenstandswoningen, waarvan het merendeel dateert uit de periode 1922-1930. Opvallend is de variatie aan woningtypen: bescheiden geschakelde woningen van één bouwlaag met kap, al dan niet haaks gericht op de openbare weg, enkele dubbele middenstandswoningen onder één kap, enkele individuele woningen met een werkplaats in de onderbouw en een groot herenhuis (op de hoek met de Koninginnenlaan). De bebouwing aan de westzijde van de Julianaweg is grotendeels van na de Tweede Wereldoorlog. Opvallend is hier de kleine villa op nr.15, een uit 1959 daterend ontwerp met voor die periode gematigd moderne vormgeving. De Emmaweg, die de Julianaweg met de Prins Hendriklaan verbindt is aan de zuidzijde bebouwd met twee markante blokken geschakelde woningen uit 1930-1932, bakstenen blokken met dominante pannendaken en een levendige geveldetaillering in zakelijk-expressieve trant.

Na 1945
Kort na de Tweede Wereldoorlog werden in de jaren '50 plannen gemaakt voor kleinschalige uitbreidingen ten noorden van het oude dorp, waarbij in eerste instantie terreinen tussen de Vaartse Rijn en de Wierselaan werden bebouwd, in het gebied ten zuiden van de Oranjestraat met enkele portiekflats en geschakelde eengezinswoningen in drie eenvoudige stempels, en ten noorden van de Oranjestraat (binnen het plangebied Vreeswijk-Noord) met eenvoudige blokken geschakelde woningen in traditionele baksteenarchitectuur aan de Wierselaan en de Bernhardstraat (1956). In deze periode is de Oranjestraat via de Oranjebrug (1957) aangesloten over de Vaartse Rijn aangesloten op de Koninginnenlaan.
In de jaren 1962-1965 volgde een groot complex geschakelde woningen in eenvoudige halfopen bouwblokken ten oosten van de Wierselaan. Dit complex is in de tweede helft van de jaren zestig in oostelijke en noordelijke richting nog enigszins uitgebreid. Aan de zuidrand van deze wijk verrezen in 1967 het markante kantoorgebouw Prinsessenweg 1 en in 1970-1971 een basisschool (Roerstraat 1) in eenvoudige functionalistische trant.
Ten noorden van de woningbouwcomplexen bleven werven en bedrijven het beeld bepalen. De Wierselaan werd in de jaren zeventig en tachtig de hoofdas in een nieuw bedrijventerrein (De Wierse), waarvan de bedrijfsbebouwing niet meer georiënteerd is op en afhankelijk van de Vaartse Rijn. Een deel van de bedrijven is inmiddels gesloopt en vervangen door nieuwe woningbouw.
Van de oude bedrijvigheid resteert voornamelijk het complex van de tegenwoordige museale scheepswerf aan de Wierselaan (circa 1949-1955).

Monumenten en waardevolle bebouwing
In het plangebied bevinden zich de volgende monumenten, alle van zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit:

• Koninginnenlaan 28, Villa Hoog Sandveld (RM);
• Prins Clausstraat 2-52, Christelijke School voor Schipperskinderen (RM);
• Prins Hendriklaan 11, dienstwoning bij Christelijke School voor Schipperskinderen (RM);
• Prins Hendriklaan 12, directiewoning bij Christelijke School voor Schipperskinderen (RM);
• Wierselaan 1 t/m 11;

• Huis de Wiers (GM).

De in het plangebied aanwezige karakteristieke bebouwing naast genoemde monumenten kan als volgt worden geclassificeerd:

Zeer hoge cultuurhistorische kwaliteit:

• Emmaweg 1-7, 2-8;
• Julianaweg 2;
• Julianaweg 10;
• Julianaweg 15;
• Koninginnenlaan 2;
• Koninginnenlaan 4;
• Koninginnenlaan 6;
• Koninginnenlaan 12;
• Koninginnenlaan 14;
• Koninginnenlaan 22;
• Koninginnenlaan 24;
• Koninginnenlaan 26;
• Prins Hendriklaan 14;
• Prins Hendriklaan 28;
• Prins Hendriklaan 33;
• Wierselaan 111;
• Wierselaan 113, werf;
• Wierselaan 115;
• Wierselaan zn, trafo.

Hoge cultuurhistorische kwaliteit:

• Julianaweg 24;
• Julianaweg 28;
• Julianaweg 48;
• Oranjestraat zn, brug;
• Prins Hendriklaan 27;
• Prinsessenweg 1;
• Wierselaan 113, kantoor.

Positieve / beeldondersteunende kwaliteit:

• Emmaweg 9-11;
• Julianaweg 4, 6, 8;
• Julianaweg 18-20;
• Julianaweg 22;
• Julianaweg 30, 32, 34;
• Julianaweg 36, 38, 40;
• Julianaweg 42, 44;
• Julianaweg 46;
• Prins Hendriklaan 2, 3;
• Prins Hendriklaan 15;
• Prins Hendriklaan 16;
• Prins Hendriklaan 17;
• Prins Hendriklaan 18;
• Prins Hendriklaan 19;
• Prins Hendriklaan 21;
• Prins Hendriklaan 22-26;
• Prins Hendriklaan 30;
• Prins Hendriklaan 34-35;
• Roerstraat 1;
• Wierselaan 91, 93, 95;
• Wierselaan 97, 99, 101.