Buitengebied Holten, agrarisch bouwblok Russendijk

2.1 De landschappelijke aspecten

De gemeente Rijssen-Holten behoort zowel tot de regio Salland (westelijke helft) als tot de regio Twente (oostelijk helft). Een groot deel van het buitengebied van de Gemeente bestaat uit bos- en heideterreinen op de Sallandse Heuvelrug. Westelijk hiervan ligt een half gesloten landbouwgebied met enkele boskernen en daar weer westelijk van zijn de grotere open landbouwgebieden, zoals Holterbroek en Lokerbroek gesitueerd. Deze delen gaan over in het typisch Sallandse dekzandlandschap. Dit landschap kenmerkt zich door de vele beken en weteringen die in eerste instantie westwaarts stromen richting IJssel en vervolgens naar het noorden afbuigen richting Zwolle.

Het landschapsbeeld van Rijssen-Holten wordt uiteraard voor een belangrijk deel bepaald door het verleden van het gebied. Zeer bepalend was het eerder beschreven proces van het ontstaan van de stuwwallen. Dat proces heeft een sterke noordzuid richting meegegeven aan het landschap. De Sallandse Heuvelrug vormt bijna letterlijk en figuurlijk de ruggengraat van de gemeente en de regio. Het zijn de hogere delen die boven het omringende landschap uitstekenen de regio’s Salland en Twente met elkaar verbinden. Het hoogteverschil op zo’n korte afstand is vrij uniek in Nederland. Tussen de noordzuid lopende Sallandse Heuvelrug en IJssel ligt het Sallandse landschap. Het is een van oost naar west afhellend landschap bestaande uit elkaar afwisselende plateaus, ruggen en laagten, waarbij de weteringen de oostwest richting benadrukken. Honderdvijftig jaar geleden was een groot gedeelte van het gebied nog woeste grond. De stuwwal was grotendeels bedekt met heide, de zone aan de voet en de aangrenzende dekzandvlakte bestond grotendeels uit een nat gebied met hoogveentjes, natte heide, schraalgraslanden en berkenbroekbos. Op de hogere delen was de mens actief en ontstonden kleinschalige essen-kampenlandschappen en landgoederen.

Kijken we nu naar de gemeente Rijssen-Holten dan vinden we ten westen van de Holterberg de volgende (historische) landschapstypen terug:

• Het stuwwallandschap. Dit landschap is gevormd door het reliëf van de Sallandse Heuvelrug, waarvan de Holterberg onderdeel is. Het landschap kenmerkt zich door afwisseling van bos en heiderestanten en een gevarieerd beeld. Het bos is ontstaan op voormalige heideterreinen.
• Het kampenlandschap. Dit landschap wordt gevormd door restanten van een van oorsprong kleinschalig reliëfrijk oud ontginningsgebied met kleine verspreid gelegen akkers en graslanden, een rijkdom aan beplante steilranden, houtwallen, en gegroepeerde boerderijen. Dit landschap vinden we nog terug op de flanken van de Holterberg rond Neerdorp en Espelo en bij Dijkerhoek.
• Het jonge (heide-)ontginningslandschap. Dit landschap is relatief open en vlak met een onregelmatig rechthoekig verkavelingspatroon en is geaccentueerd door verspreide weg- en erfbeplantingen. Het landschap is ontstaan door de ontwatering en ontginning van deze van oorsprong zeer natte gebieden en de ruilverkaveling die heeft plaatsgevonden in de 70-er jaren van de vorige eeuw. Ten westen van de Holterberg vinden we dit vooral terug langs de Soestwetering, tussen het kampenlandschap van Dijkerhoek, Neerdorp en Espelo.
• Het matenlandschap. Dit landschap bestond oorspronkelijk uit vochtige, lager gelegen hooilanden met een netwerk van singels van zwarte els langs de perceelsgrenzen. Inmiddels bestaat het matenlandschap uit weidegronden. Een groot deel van de singels is inmiddels verloren gegaan. Het gebied is daardoor behoorlijk open. Matenlandschap vinden we binnen Rijssen-Holten bij Waterhoek, Holterbroek, Lokerbroek, Fliermaten en de Schipbeek.

Het gebied ten zuiden en ten oosten van de Holterberg hoort formeel bij (Zuidwest) Twente, maar heeft uiteraard overeenkomsten met de regio Salland. Ook het landschap van Zuidwest Twente wordt bepaald door de Sallandse Heuvelrug, binnen Rijssen-Holten door de aanwezigheid van de Holterberg, de Beuseberg en Rijsserberg. En ook in Zuidwest Twente ontstonden op de overgang van hoog naar laag essen en kampen. Net als in Salland komen ook in Zuidwest Twente veel natte gronden voor, maar verschil is de aanwezigheid van grotere gebieden die relatief laat ontgonnen zijn; de jonge ontginningslandschappen (zonder essen en kampen). Deze liggen onder andere ten oosten van de Holterberg.

Het gebied waartoe het plangebied behoort is een vlak gebied, waar veel kwel voorkomt afkomstig van de Sallandse Heuvelrug. Het bijzondere van dit gebied is de zeer rationele verkaveling, met grote blokvormige kavels tussen wegen en watergangen (weteringen als Boterbeek en Peters-Waterleiding). Het water wordt afgevoerd richting de Schipbeek. Langs de wegen staan overwegend moderne agrarische bedrijven. Vroeger kwam in het gebied veel kavelbeplanting voor in de vorm van elzensingels, maar die zijn nu verdwenen. Het gebied heeft daardoor een grote mate van openheid. Het is een jonge ontginningsvlakte en wordt gerekend tot het matenlandschap.

Het grondgebruik bestaat uit veeteelt (vooral melkveehouderij) en akkerbouw en is van betekenis voor diverse soorten weidevogels. Fliermaten is aangewezen als beheersgebied voor weidevogels. Het overige deel van het plangebied is vrijwel helemaal aangewezen als landbouwontwikkelingsgebied.

Ten westen van het Holter- en Lokerbroek is nog wel sprake van kleinschaligheid door beplantingen rondom het Snatergat (waar veel kwel aan de oppervlakte komt) en in het Bathmensche Broek. Opvallende elementen in het gebied zijn verder de A1 met taluds en viaduct, hoogspanningsleidingen en een oude zandwinplas. Deze plas is nu een natuurgebiedje. Ook bijzonder in het gebied is de (niet meer zichtbare) aanwezigheid van een landweer langs de Scholmansdijk. Landweren kwamen vroeger in de regio veel voor. Ze bestonden uit greppels en aarden wallen met heggen van gevlochten takken en hadden tot doel om vijanden buiten te houden.