Herziening Woonwijken Peize

3.10 Cultuurhistorie

Sinds 1 januari 2012 is het verplicht in ruimtelijke plannen een beschrijving op te nemen over de wijze waarop met de in het gebied aanwezige cultuurhistorische waarden rekening is gehouden.

Cultureel erfgoed bestaat uit archeologische, historisch (steden)bouwkundige en historisch-geografische aspecten. Een complete inventarisatie van cultureel erfgoed bevat daarom een beschrijving van deze drie waarden (voor zover aanwezig in een gebied).

• Archeologische waarden zijn bijzondere zichtbare en onzichtbare resten van vroegere culturen op het land, in de bodem en onder water.
• Historisch-geografische waarden verwijzen naar de ontstaanswijze en bijzondere plekken van onze cultuurlandschappen, zoals polders, kavelstructuren, terpen en wegen.
• Bij historische (steden)bouwkundige waarden gaat het om gebouwde elementen met bijzondere betekenis, zoals molens, bruggen, kastelen of hele dorpen en binnensteden.

Historische geografie

Ontwikkeling van de historisch-ruimtelijke structuur van Peize

Peize was van oorsprong een groep agrarische gebouwen gelegen tussen de es, het beekdal van het Peizerdiep en de bos- en heidevelden.

De brink, die was gelegen op de plaats waar de huidige Brinkweg uitkomt op de Hoofdstraat, is nog te herkennen aan de driehoekige vorm. Door de aanwezigheid van een aantal voormalige boerderijen, de beplanting en de kerk is deze locatie nog herkenbaar. De brink valt buiten het verordeningsgebied. De Brinkweg valt wel grotendeels binnen het verordeningsgebied.

Vanaf deze brink liepen er wegen en/of paden naar het beekdal, de es en de heidevelden en de bossen.

De wegen die in zuidelijke richting het dorp verbonden met de bossen en met de heidevelden waren de huidige Oude Velddijk en de Kerkstraat en het verlengde daarvan. De weg in de richting Roden (Roderweg) liep oorspronkelijk dood in de madelanden langs het Peizerdiep, evenals de weg richting Groningen (Groningerweg).

Afbeelding 2. Kadastraal verzamelplan van Peize 1811-1832

Op de historische kaart van rond 1850 van Peize is in het dorp op één plek de kleinschalige verkaveling onderbroken door een grotere kavel in het gebied tussen het Burchtlaantje en de Brinkweg. In deze omgeving heeft het Huis te Peize gestaan. De open plek heeft een bijzondere historische betekenis. Deze locatie is ook opgenomen op de gemeentelijke archeologische beleidskaart (concept).

Daarnaast is op deze kaart nog een bijzondere locatie te ontdekken. Het betreft de locatie Kortland. Op deze plaats staat nu een pand dat tevens een karakteristieke betekenis heeft voor Peize, namelijk de pastorie van de Hervormde Kerk. Van oorsprong lag de pastorie buiten het dorp, omdat het gebouw aanvankelijk ook als boerderij in gebruik was. De oprijlaan met een dubbele rij eiken is vermeldenswaardig.

De pastorie is van cultuurhistorisch belang als bijzondere uitdrukking van een geestelijke ontwikkeling met als bijzonderheid de oorspronkelijke dubbelfunctie van pastorie en boerderij.

De open plekken ten westen van dit pand, de oprijlaan en het bosje achter het pand zijn nog aanwezig en vanuit cultuurhistorisch oogpunt is het van belang dat deze karakteristieken als zodanig worden behouden.

Afbeelding 3. Oprijlaan pastorie Kortland

Het oorspronkelijke karakter van het esdorp Peize is nog gedeeltelijk gehandhaafd gebleven. De visuele relatie van de brink en de daarop aansluitende wegen met het agrarische gebied aan de westzijde van de kerk is behouden gebleven. Hierdoor is de oorspronkelijke open relatie van het dorpscentrum met het omliggende gebied ten dele nog aanwezig, met name langs de Kerkstraat en de Brinkweg. Daarnaast komt verspreid over het dorpsgebied nog een aantal karakteristieke, oorspronkelijke agrarische bedrijfsgebouwen voor. Enkele van deze gebouwen zijn zodanig kenmerkend, dat zij als beschermd monument zijn aangewezen.

Duidelijk is dat Peize een bijzondere ruimtelijke structuur heeft. In het verordeningsgebied wordt de bebouwing afgewisseld met open plekken. Deze open plekken en de wegenstructuur geven de bijzondere karakteristiek van Peize weer.

De Hereweg die overgaat in De Pol en de Vrieserstraat was vroeger een van de belangrijke routes van Peize, evenals de Groningerweg, de Roderweg en de Esweg. In het verordeningsgebied hebben deze wegen een rol gespeeld bij de realisering van de woongebieden. De woonwijken zijn binnen de bestaande wegenstructuur ingepast.

Het historisch gegroeide wegenpatroon dient zoveel mogelijk te worden geborgd. Ook de van oudsher aanwezige open ruimten, restanten van de ontstaansgeschiedenis van het dorp, dienen gehandhaafd te blijven en de beleving van deze ruimten zal zo mogelijk moeten worden versterkt.

Op navolgende (concept) archeologische beleidsadvieskaart van de gemeente Noordenveld zijn de cultuurhistorische elementen (zoals wegen) in Peize opgenomen.

Historische paden, wegen en waterlopen

De Schipsloot/Grote Matsloot was reeds in 1811 een belangrijke waterloop voor de omgeving van Peize. Het is een gegraven waterloop voor de strijd tegen het binnenwater.

De waterloop is op de visiekaart en kernkwaliteitenkaart van de Omgevingsvisie Drenthe opgenomen. Van daaruit zal een bestemming moeten worden toegepast die de beek en het beekdal beschermt. De waterloop is in deze beheersverordening daarom bestemd als Water, met de dubbelbestemming Waarde – Cultuurhistorie. De agrarische percelen die direct grenzen aan de Schipsloot/Grote Masloot hebben de bestemming Agrarisch met Waarden - 1 gekregen.

De Oude Velddijk is in de totale lengte van het verordeningsgebied cultuurhistorisch waardevol. Dit komt overeen met het bestemmingsplan Buitengebied Peize. Daarnaast zijn tevens de Brinkweg en de Kerkstraat cultuurhistorisch waardevol. Beide wegen waren voor het esdorp Peize in het verleden belangrijke routes richting de agrarische percelen.

Verder zijn alle op de archeologische beleidskaart aangegeven wegen/paden, zoals aangegeven in de legenda onder Vindplaatsen Historisch kaartmateriaal, voorzien van de dubbelbestemming Waarde – Cultuurhistorie 1.

Zandpaden binnen het verordeningsgebied zijn cultuurhistorisch waardevol. Ze zijn typerend voor de streek en behoudenswaardig voor de karakteristieke uitstraling van Peize. De zandpaden hebben in voorliggende beheersverordening de dubbelbestemming Waarde – Cultuurhistorie 1.

De agrarische gebieden in het oude buitengebied van Peize zijn bestemd voor agrarisch gebied, tevens landschappelijk waardevol (dubbelbestemming Agrarisch met Waarden – 1).

Afbeelding 4. Detailkaart concept archeologische beleidsadvieskaart Noordenveld

Voormalige spoorlijn

Aanmerkelijk belangrijker dan de ontwikkelingen die zich in deze periode in het wegenstelsel voltrokken, was de komst van de NTM-lijn (Nederlandsche Tramweg Mij.) Groningen-Drachten via Peize-Roden-Leek in 1913. Deze lijn had in Peize tegenover de zuivelfabriek een halte en rangeerterrein, waar goederen werden geladen en gelost en reizigers op- en afstapten. Dat de lijn in tegenstelling tot de meeste andere tramlijnen in Drenthe de jaren dertig niet ten onderging in de concurrentieslag met het sterk in opkomst zijnde gemotoriseerde wegverkeer, was onder andere te danken aan het feit dat enkele belangrijke industrieën in Peize, Roden, Leek en Drachten er gebruik van maakten. Na beëindiging van de exploitatie door de NTM was dit voor de NV Nederlandse Spoorwegen aanleiding om de exploitatie van de als Drachtster tram bekendstaande goederentrein over te nemen. Het goederenvervoer vond plaats tot 1985. Daarna is de lijn buiten gebruik gesteld en vervolgens in 1988 volledig opgebroken.

Parallel aan de Roderweg en Groningerweg heeft in het verleden de spoorlijn gelopen. De spoorlijn liep ten zuiden van de Roderweg. Waar de Roderweg overgaat in de Groningerweg, ging de spoorlijn ten westen van de Groningerweg lopen. Het tracé van de spoorlijn is op de meeste plekken langs de Roderweg en Groningerweg nog als zodanig te herkennen. Het tracé heeft in de beheersverordening de bestemming Waarde - Cultuurhistorie 2 gekregen.

Afbeelding 5. Zichtbaarheid voormalig spoorlijn tracé langs de Groningerweg

Agrarische cultuurgronden

De open agrarische ruimten met name tussen de Zuurseweg en de Schoolstraat, alsook die tussen de Kerkstraat, Brinkweg en Oude Velddijk zijn structuurbepalende elementen, waardoor het karakter van het historische esdorp deels behouden is gebleven. Een gedeelte van deze gronden vormen karakteristieke elementen door hun ligging te midden van de dorpsbebouwing.

Identiteitsdragers Peize:

• afwisseling van bebouwing en open weilandjes;
• hopteelt (cultuurhistorie);
• landschapsstructuur als basis voor dorp.

Door kleine weilandjes en andere open ruimtes krijgt het dorp een losse structuur. Vanuit de cultuurhistorie heeft deze structuur grote waarde voor de opbouw en herkenbaarheid van het dorp Peize. Het is van groot belang deze open ruimten (met functie als bijvoorbeeld schapenweide) te behouden.

Om de cultuurhistorische waarde van deze agrarische gebieden te beschermen, hebben deze gebieden de bestemming Agrarisch met Waarden – 2 gekregen.

In Peize worden routes begeleid door hagen of laanbomen. Dit zijn belangrijke structuurdragers en dienen behouden te worden. Naast een sterke structurerende werking fungeren de lanen ook als verbindingen met het landschap. Door soort en ouderdom ademen zij een landelijke sfeer uit.

In verband met de landschappelijke waarde van de aanwezige houtsingels (beplante erfafscheidingen) zal de bestemming mede gericht moeten zijn op het behoud hiervan. Door de houtsingels te behouden, blijft ook het historische verkavelingspatroon van de agrarische percelen intact. De houtsingels worden op de verbeelding als zodanig aangeduid.

Historische (steden)bouwkundige waarden

Tijdens de vroege middeleeuwen ontstond het eerste esdorp Peize. De grote ouderdom van deze nederzetting laat zich onder meer afleiden uit het feit dat de Bisschop van Utrecht er al in de twaalfde eeuw een adellijke woning aan zijn broer schonk. Later zou uit dit goed met aanzienlijke bezittingen het Huis ter Peize (begin negentiende eeuw gesloopt) voortkomen.

Op korte afstand ten zuidoosten van Peize ontstond waarschijnlijk eveneens in de middeleeuwen de bewoning van wat op de kaart van 1850 wordt aangeduid als Peizerhorst; een esgehucht waartoe ook Middenen Achterhorst behoorden. Hoewel reeds vroeg ontgonnen, bleef het gebied ten Noorden van de esnederzettingen lange tijd vrijwel geheel vrij van bewoning.

In dit madelandschap beperkte de occupatie zich tot na 1850 volledig tot het in de middeleeuwen vanuit Peize bevolkte wegdorp Peizerwold. Bij Peizerhorst ontwikkelde zich in de laatste helft van de vorige en het begin van deze eeuw de nieuwe nederzetting De Pol, terwijl in het ten westen hiervan gelegen heide- en veenontginningsgebied achtereen volgens Boerelaan en Altena ontstonden.

Opvallend in de nederzettingsgeschiedenis van Peize is het feit dat de gemeente rond het midden van de vorige eeuw reeds een aanzienlijke hoeveelheid verspreide bebouwing telde. Naast de bewoning van Midden- en Achterhorst, die gezien de geringe omvang in 1850 als verspreid kon worden aangemerkt, werden destijds diverse verspreid gelegen boerderijtjes aangetroffen in het jongere ontginningslandschap van Klunderveen en omstreken en aan de rand van de Peizeresch (Achterstewold, Brusselseweg, Esweg). Bovendien werd plaatselijk nog een enkele verspreide vestiging aangetroffen, zoals bij Kijkeveer, het Moleneind en de Steenhorstdijk.

Van het toch al geringe aantal nederzettingen dat de gemeente telde, kon in 1850 alleen Peize als volwaardig dorp worden beschouwd. Wel had het destijds voor een kerk- en hoofddorp een opvallend open structuur en een ruime plattegrond. De overwegend uit boerderijen bestaande bebouwing bevond zich langs tal van wegen: Brinkweg, Groningerweg (vroeger Westerweg), Hoofdstraat, Kerkstraat, Molenweg, Oude Velddijk, Raadhuisstraat, Roderweg (vroeger Moleneinde) en de Zuurscheweg.

Tussen 1850 en 1940 was er in de oude kern weliswaar sprake van verdichting van de bestaande bebouwing, doch de meest opvallende uitbreidingen voltrokken zich in deze periode aan de rand van het dorp. Hier was sprake van het in sterke mate uitvloeien van bebouwing langs verharde en onverharde wegen. Gevolg was dat een echt centrum in 1940 in Peize niet aanwezig was.

In noordelijke richting vond in de jaren 1850-1940 een aanzienlijke uitbreiding van de bebouwing plaats langs de Groningerweg en dan vooral aan de oostzijde daarvan. Op het tussen de Hoofdstraat en de Hoppekampweg gelegen gedeelte van deze weg ontwikkelde zich in deze periode een straatwand met naast enkele boerderijen niet-agrarische bebouwing in de vorm van woningen en een zuivelfabriek. Ten noorden van de Hoppekampweg, waarlangs in de loop van deze eeuw eveneens meerdere woningen werden gebouwd, was de bebouwingsdichtheid lager. De sterk wisselende afstand van de boerderijen tot de weg zorgde hier bovendien nog voor extra openheid. In het zuiden was de uitbreiding ruimtelijk gezien minstens zo omvangrijk als ten noorden van de oude dorpskern. Onder meer diende zich hier in zuidelijke richting langs de Oude Velddijk een ver opstrekkende lintbebouwing aan, terwijl de bebouwing langs de Zuurseweg in oostelijke richting tot vlakbij De Pol (zie het navolgende) uitbreidde. In westelijke richting bleef de uitbreiding van Peize beperkt tot enige nieuwbouw aan de Roderweg.

Ondanks het feit dat er in de loop van de periode 1850-1940 in toenemende mate niet-agrarische bebouwing in de vorm van woningen, bedrijven, winkels en andere voorzieningen verrees, bleef het karakter van Peize toch in belangrijke mate agrarisch. Vooral aan de rand van de oude dorpskern bleven boerderijen het dorpsbeeld in sterke mate domineren.

Tussen 1850 en 1940 maakte het noordelijk deel van Peizerhorst de sterkste uitbreiding door.Hier vormde zich aan weerszijden van de weg Peize-Vries een vrij dicht bebouwingslint, met als gevolg dat dit deel van Peizerhorst in 1940 een nieuwe nederzetting met de naam De Pol was ontstaan. Ook vond er hier uitbreiding plaats langs de Norlingerweg en aan het begin van de Zuurseweg. Naast boerderijen werden er bij De Pol onder meer woningen, een armenhuis en een school gebouwd.

Naast de uitbreiding van de in meer of mindere mate geconcentreerde bebouwing, was er gedurende de periode 1850-1940 tevens sprake van een sterke toename van de verspreide bewoning in het buitengebied. Zo werd in het ten zuiden van de Roderweg gelegen jongere ontginningslandschap rond 1940 een uitgebreide boerderijenbebouwing aangetroffen aan de wegen: Hooghaar, Langbroek, Oude Paardendijk, Scharenhulsedijk, Smeerveensedijk, Vossegatsweg. Tevens vond er zowel aan de rand (Achterwold, Brusselseweg, Esweg) als op de es van Peize (Esweg) een aanzienlijke uitbreiding van de verspreid gelegen bebouwing plaats. Het noordelijk deel van de gemeente bleef, een enkele boerderij aan de Groningerstraat daargelaten, geheel vrij van verspreide bebouwing.

In het verordeningsgebied komt een aantal rijksmonumenten en provinciale monumenten voor, alsmede een aantal karakteristieke panden op grond van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP-ojbecten) en vigerende bestemmingsplannen. Een omschrijving van de rijksmonumenten en de provinciale monumenten is opgenomen als bijlage bij de toelichting. De rijksmonumenten en de provinciale monumenten zijn op de verbeelding aangeduid als 'speciale bouwaanduiding – monument'. De MIP-objecten zijn aangeduid als 'karakteristiek'. Ook de overige in de vigerende bestemmingsplannen als 'karakteristiek' aangeduide panden zijn weer als zodanig op de verbeelding opgenomen.

Molenbiotoop Peize

Het gebied dat rechtstreeks de windvang van de molen beïnvloedt, vormt een belangrijk onderdeel van de molenbiotoop. De molenbiotoop reikt echter veel verder dan dat. Hij omvat ook de cultuurhistorische interactie tussen de molen en de omgeving. De bijzondere ligging van een molen, markant, goed bereikbaar, maar soms ver van de bebouwde kom, is een prachtig aanknopingspunt om over de rol van die molen in het landschap na te denken.

Sommige ontwikkelingen vormen voor de molenbiotoop in enge zin geen directe bedreiging. Toch zorgen ze soms voor een aantasting van het landschap waarvan de molen onderdeel uitmaakt. Het is van belang ook in dergelijke situaties de molenbelangen scherp in het oog te houden. Hoe kunnen ontwikkelingen in het landschap worden ingepast zonder dat de historische waarde van het landschap wordt aangetast? Als onderdeel van een veel groter cultuurhistorisch complex kan een molen van grote waarde zijn.

De molen van Peize staat niet binnen het verordeningsgebied, maar de bijbehorende molenbiotoop maakt hiervan wel onderdeel uit. De molenbiotoop is aangeduid met de gebiedsaanduiding 'vrijwaringszone – molenbiotoop'. Het doel van deze aanduiding is bescherming van de functie van de molen als werktuig en bescherming van de landschappelijke waarde van de molen.