Westeinde, 1e herziening

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Het plangebied ligt voor het grootste deel op een strandwal die al vanaf de vroege prehistorie is bewoond. Door opgravingen is bekend dat in elk geval in de Late IJzertijd (200 voor Christus - 0) ter plekke velden in cultuur waren gebracht. Het Westeinde was vanaf de middeleeuwen de weg die het dorp Die Haghe verbond met Loosduinen. Het Westeinde liep door duingebied en volgde de contouren van het landschap waardoor het huidig grillig verloop van de straat is ontstaan.

Den Haag heeft stadsrechten noch de daarbij horende verdedigingswerken gekregen. Pas tussen 1613 en 1619 werden de nog bestaande singelgrachten aangelegd. De omgrenzing werd zo ruim gekozen dat omvangrijke gebieden daarbinnen tot na het midden van de 19e eeuw onbebouwd zijn gebleven. Het stadsbestuur heeft betrekkelijk weinig invloed uitgeoefend op de ruimtelijke ontwikkelingen. Tot de weinige initiatieven behoort de aanleg van de Prinsegracht naar Amsterdams voorbeeld. In vergelijking met andere delen van Den Haag rondom het Hof heeft de Prinsegracht zich echter nooit tot een woonplek van de rijken ontwikkeld. Aan het eind van de Prinsegracht werd in 1661 het Hofje van Nieuwkoop gebouwd.

Het Westeinde kende naar verwachting vanaf de 14e eeuw aan weerszijden enige bebouwing. Dat de bebouwing beperkt was, kan worden afgeleid uit de bouw van het Sint Agnietenklooster in het midden van de 15e eeuw vlakbij het begin van de straat, ter hoogte van Amicitia: een kloosterorde gaf de voorkeur aan een rustige omgeving. In 1482 zag nog een klooster, dat van Sint Barbara, het levenslicht in een blok dat door het Westeinde en de huidige Assendelftstraat werd omlijnd en waar nu de Gemeentelijke Kredietbank resideert. In diezelfde periode kwamen langs het Westeinde andere grote bouwwerken tot stand. De kaart van Blaeu uit 1650 toont in het plangebied bebouwing langs het Westeinde, de Vleerstraat, de Assendelftstraat en het gebied ten oosten hiervan. De Prinsegracht is bebouwd tot aan de Gedempte Gracht en rondom de Varkenmarkt. Als men deze kaart vergelijkt met de kaart van Reding uit 1838, dan blijken de verschillen nog gering.

Een bijzondere plek in het anders kleinschalige stedelijke weefsel is het zogeheten 'Spaanse Hof' met de daarachter gelegen rooms-katholieke kerk. Hier kocht en vernieuwde in 1677 het Spaanse gezantschap het 16e-eeuwse 'Huis van Assendelft' dat door Gerrit van Assendelft in het derde kwart van de 15e eeuw was gebouwd. In de tuin van dit hof werd een zeer ruime kapel voor de gezant gebouwd. Bijzonder was dat hier de Haagse katholieken hun godsdienst in vrijheid konden beleven. Na overdracht aan de Jezuïeten in 1838 werd de huidige monumentale kerk in waterschapsstijl gebouwd, thans de oudste katholieke kerk van Den Haag: de neoclassicistische kerk Theresia van Avila.

Tot in de 17de eeuw bleef de bebouwing rond het Westeinde geconcentreerd, vooral tot aan de Assendelftstraat. Bezuiden het Westeinde bleef de bebouwing lange tijd spaarzaam. Alleen de straat die nu Jan Hendrikstraat heet, lijkt enige bebouwing te hebben gehad. Pas na de aanleg van de Prinsegracht in het midden van de 17e eeuw kwam dat deel van de wijk enigszins tot bloei.

Iets voor die tijd – rond 1620 – kwam de grachtengordel gereed die de stad in militaire zin bescherming bood. Langs dit water – net ten westen van het plangebied – werden molens gebouwd om de waterhuishouding in de gracht op orde te kunnen houden. De brug die het Westeinde met de weg naar Loosduinen verbond werd door twee molens geflankeerd.

Figuur 2: Den Haag in 1833

Tot 1850 bleef de groei van Den Haag beperkt tot het gebied binnen de singels. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw vestigden zich in het gebied tussen het Westeinde en de Prinsegracht en aan het Westeinde zelf veel stedelijke voorzieningen: een tuchthuis, de lommerd – nu: de Gemeentelijke Kredietbank – het Koninklijk Conservatorium, het armenhuis aan de Blekerslaan, het stedelijk gymnasium, het burgerweeshuis – nu: Amicitia – en het Ziekenhuis van den Heiligen Joannes de Deo – later: Westeinde Ziekenhuis en nu: MCH Westeinde.

In de 20e eeuw veranderde het gebied aanzienlijk, enerzijds als gevolg van de vaststelling van de Woningwet in 1901 en de inwerkingtreding van de Haagse bouwverordening in 1906, anderzijds door een drastische wijziging van de ruimtelijke en verkeerskundige structuur van Den Haag rond 1900. De Prinsegracht – aanvoerroute vanaf het Westland naar de groentemarkt op de Grote Markt – werd gedempt. Het plangebied raakte omringd door markten: de groentemarkt op de Noordwal, de dagelijkse markt op de gedempte Prinsegracht, de Grote Markt en de vismarkt nabij het stadhuis. De kop van het Westeinde was de plaats van de tram uit het Westland. Het drukke verkeer vanuit het Westland over het Westeinde werd verplaatst naar de Prinsegracht. Na de doorbraak van de Grote Marktstraat en Kalvermarkt verdween het verkeer uit het Westeinde naar de nieuwe doorgaande route. In de jaren '20 en '30 vindt de eerste sanering plaats. De gemeente kocht veel terreinen op en gaf de bouwrijpe grond in erfpacht uit. Het Westeinde Ziekenhuis ruimde de hofjes langs de Lange Nieuwstraat op en bouwde daar - inmiddels weer gesloopte - nieuwe ziekenhuisvoorzieningen.

Figuur 3: Lijnbaan voor de verbreding

Figuur 4: Lijnbaan na de verbreding

In de periode na de Tweede Wereldoorlog werd een uitbreiding van het Westeinde Ziekenhuis voorzien in het bestemmingsplan Lijnbaan uit 1968 (paragraaf 1.3).

In de eerste helft van de jaren '80 werd voor het gebied Westeinde en omgeving een groot aantal maatregelen voorgesteld: de discussie ten aanzien van de dwarswegen werd beslecht; het stadsvernieuwingsplan 't 4kant op de kop van het Westeinde werd vastgesteld (net buiten het plangebied); er werden herinrichtingsplannen voor de straten uitgevoerd; het buurtpark werd ontworpen (net buiten het plangebied); de buurtontsluitingsstructuur werd vastgesteld; een groot aantal woningbouwlocaties voor de naaste toekomst werd aangegeven. Tenslotte werd voor de toekomstige ontwikkelingen voor het Westeinde Ziekenhuis een maximale uitbreidingsvariant geschetst.