Domplein Schatkamer, Wijzigingsplan Binnenstad

3.2 Beschrijving van het plangebied

3.2.1 Historische ontwikkeling

Op en rond het huidige Domplein is de plaats waar de Romeinen rond 50 v.Chr. de basis voor de stad Utrecht hebben gelegd. Aan de oever van de Rijn bouwden ze het castellum Traiectum van hout en aarde. Dit fort was onderdeel van de verdedigingslinie langs de noordgrens van het Romeinse Rijk, de zogenaamde limes. Tussen 50 en 270 v.Chr. werd het castellum vier maal herbouwd. Na het vertrek van de Romeinen streden de Friezen en de Franken lange tijd om de vesting. De overgebleven ommuring leefde voort als de burcht Trecht.

In 690 stichtte de Angelsaksische missionaris en bisschop Willibrord binnen de grotendeels verlaten grenspost Utrecht een geestelijk centrum met twee kerken, waar later nog een derde aan werd toegevoegd. Hieruit ontwikkelde zich het complex van de aan Sint-Maarten gewijde Domkerk, de Sint-Salvatorkerk en de tussengelegen Heilig-Kruiskapel. Vanaf de achtste eeuw, met een onderbreking vanwege Vikingen, zetelde een bisschop in Utrecht, dat daardoor het religieuze centrum van de Noordelijke Nederlanden was. Vanaf de tiende eeuw kreeg de bisschop steeds meer wereldlijke macht. Hij werd toen de belangrijkste vorst in de Noordelijke Nederlanden, die heerste over het Sticht. In de directe omgeving van de burcht ontstond de bloeiende handelswijk Stathe waar kooplieden en ambachtslieden zich vestigden. In de elfde eeuw werd het kerkelijk centrum uitgebreid met drie nieuwe kapittelkerken en een abdij, die samen het Utrechtse kerkenkruis vormden. Diezelfde eeuw voegden de bisschop en de keizer hun paleizen toe aan de burcht.

De huidige gotische Domkerk werd vanaf 1254 gebouwd naar voorbeeld van de grote Franse kathedralen. De Dom is de voornaamste kerk van de stad, gebouwd als de kathedraal van het bisdom Utrecht en oorspronkelijk gewijd aan Sint-Maarten. De beroemde, 112 meter hoge Domtoren uit 1321-1382 is de hoogste kerktoren van Nederland. Sinds een tornado in 1674 het schip deed instorten, bestaat de Domkerk uitsluitend nog uit het koor en het transept. De toren staat sindsdien los. Sinds 1580 is de Domkerk in handen van de protestanten.

Figuur 3 - Prenttekening van de Dom na de tornado van 1673 (bron: programma van essenties OKRA landschapsarchitecten).

Door het verdwijnen van het middenschip bij de Domkerk, Kruiskapel en St. Salvator is de grote open ruimte ontstaan tussen de toren en het achterschip. De Domkerk speelt daardoor een minder centrale rol in de openbare ruimte. De drie kerken die ooit naast elkaar op het Domplein stonden, De Heilige Kruiskapel, De Oud-Munster en de Domkerk zijn de belangrijkste (deels) verdwenen gebouwen op het Domplein. Deze zijn in de verharding gemarkeerd. Ook omdat de ruimten rond deze gebouwen grotendeels het karakter van de dom-omgeving en het middeleeuws stedelijk weefsel bepaalden is een belangrijke positie in het ontwerp van deze gebouwen terecht.

Vandaag de dag maakt het Domplein deel uit van de openbare ruimte in de stad Utrecht en vormt het een ietwat "verscholen" plein in de stad.

3.2.2 Monumenten, beeldbepalende elementen en cultuurhistorie

De oorsprong van Utrecht en daarmee ook van het Domplein ligt bij de bouw van het Romeins Castellum. Dit belangrijke feit is nauwelijks bekend onder de bezoekers en inwoners van Utrecht. Ook in de openbare ruimte was dit tot de aanleg van delen van de castellum markering nauwelijks beleefbaar.

Utrecht is van de vier grote Nederlandse steden de middeleeuwse stad, met een kenmerkend organisch gegroeid stedelijk weefsel van stegen en hoven. Dit middeleeuws weefsel is in het Domplein-gebied grotendeels verdwenen door verwoesting en sloop van gebouwen, verbreden van stegen en het volbouwen en opdelen van binnenhoven.

De drie kerken die ooit naast elkaar op het Domplein stonden, De Heilige Kruiskapel, De Oud-Munster en de Domkerk zijn de belangrijkste (deels) verdwenen gebouwen op het Domplein. Deze zijn in de verharding gemarkeerd. Ook omdat de ruimten rond deze gebouwen grotendeels het karakter van de dom-omgeving en het middeleeuws stedelijk weefsel bepaalden (zie vorige items) is een belangrijke positie in het ontwerp van deze gebouwen terecht.

Door de veelheid aan toegepaste materialen en functies op het Domplein is de huidige markering in de verharding vaak niet herkenbaar. Daarnaast is er geen onderscheid gemaakt tussen de kerken terwijl er voor de Domkerk duidelijk een andere situatie geldt als voor de andere twee kerken.

Het Domplein-gebied is in te delen aan de hand van twee immuniteiten. Deze voormalige terreinen rond de Domkerk en de St. Salvatorkerk zijn in de huidige indeling en inrichting van het gebied niet meer herkenbaar. Het historische feit van de twee naast elkaar gelegen immuniteiten is echter zo belangrijk te noemen dat dit in de toekomstige inrichting een beleefbaar zou moeten zijn.

Kenmerkend voor Dom-omgevingen; de kerk domineert zijn omgeving, architectonisch en in gebruik van de openbare ruimte De omliggende ruimtes, van oorsprong hoven, zijn kleiner en wijken af van het omliggende stedelijk weefsel.

3.2.3 Structuurbepalende elementen

Het Domplein-gebied is in te delen aan de hand van twee immuniteiten. Deze voormalige terreinen rond de Domkerk en de St. Salvatorkerk zijn in de huidige indeling en inrichting van het gebied niet meer herkenbaar. Het historische feit van de twee naast elkaar gelegen immuniteiten is echter zo belangrijk te noemen dat dit in de toekomstige inrichting een beleefbaar zou moeten zijn.

Figuur 4 - ontstaan van het Domplein uit twee immuniteiten (bron: programma van essenties OKRA landschapsarchitecten).

De twee immuniteiten, de terreinen rondom de kerken, werden door de kerken ingericht en bestuurd. Hoewel hier tegenwoordig geen sprake meer van is, is dit een aanleiding om verschillen te maken in de openbare ruimte aan weerszijden van deze voormalige grens.