Smakkelaarsveld, Binnenstad

4.1 Projectbeschrijving

De ontwikkeling van het Smakkelaarsveld maakt onderdeel uit van een integrale herontwikkeling van het Stationsgebied in Utrecht. De grote groei van de stad (Leidsche Rijn) betekent een noodzakelijke uitbreiding van de voorzieningen in het centrum, met behoud van het historisch karakter van de oude stad. Om de sociale, economische en culturele potenties van het gebied beter te benutten en de veiligheid en leefbaarheid te vergroten dient een grootschalige herontwikkeling van het Stationsgebied plaats te vinden.

De eerste paragrafen van dit hoofdstuk bieden inzicht in de gewenste ontwikkelingsrichting voor het hele Stationsgebied van Utrecht en maken daarmee de context inzichtelijk van de plannen voor het Smakkelaarsveld. Vervolgens wordt specifiek ingezoomd op de (her)ontwikkeling van het Smakkelaarsveld.

4.1.1 Ontwikkeling stationsgebied

Ambities

In het Masterplan 2003 zijn de volgende ambities verwoord voor de herontwikkeling van het Stationsgebied.

Verbinden
Verbinden heeft in de eerste plaats betrekking op het verbeteren van de bereikbaarheid van het centrum van Utrecht, met name voor voetgangers en fietsers. Voor hen vormen het spoor, het Westplein en de Catharijnebaan een grote barrière tussen de oost- en de westzijde van de stad. Daardoor lijkt de afstand van de westzijde (Leidsche Rijn) tot het centrum lang. Straten en routes moeten werkelijk verbinden, doordat wijken directer op elkaar aansluiten en doordat bebouwing en functies de routes begeleiden. Grote bermen en open gebieden tussen verkeersstromen worden opgeheven. Door het 'gat te dichten' en de route aantrekkelijk te maken, wordt de afstand psychologisch korter. De oude stad en het Stationsgebied blijven ook voor het autoverkeer bereikbaar.

Verbinden heeft ook betrekking op het creëren van prettige overgangen tussen diverse deelgebieden. Daarnaast gaat het om het verbeteren van overgangen tussen de verschillende hoogteniveaus binnen het gebied. De herinrichting van Hoog Catharijne zorgt voor het optimaliseren van de verbinding tussen het station en de binnenstad op verschillende niveaus.

Herstellen
Herstellen betekent oude structuren terugbrengen, zoals water in de Catharijnesingel en de Leidsche Rijn. Herstellen betekent ook de leefbaarheid vergroten, de sociale veiligheid verhogen en het openbaar gebied betekenis geven. Het stationsgebied herbergt naast de publieke ruimte een complex netwerk van grootschalige ruimten die niet openbaar, maar wel voor publiek toegankelijk zijn (Station, Hoog Catharijne, Jaarbeurs, Bibliotheek++). Het eigendom en beheer, de openingstijden en toezicht en handhaving verschillen sterk bij deze ruimten. In het kader van de beheersbaarheid en veiligheid is een heldere begrenzing van publiek en privaat gebied gewenst.
Daarnaast is er in het Stationsgebied weinig uitwisseling tussen de activiteiten binnen de gebouwen en de publieke ruimte. Gebouwen in het Stationsgebied zijn vaak naar binnen gekeerd. Op de begane grond overheersen blinde gevels. Entrees, etalages en dergelijke zijn dun gezaaid. De gebruiker ervaart het gebied ook daardoor als onveilig en ontoegankelijk. Herstellen betekent hier ook: de gebouwen en functies een gezicht (voordeur, etalage, levendige gevel) geven aan de straat.
In het Stationsgebied is veel verkeersruimte voor doorgaand autoverkeer en openbaar vervoer. Hierbinnen is veel restruimte, maar deze leent zich niet voor verblijf. De situering is ongunstig en de inrichtings- en onderhoudskwaliteit is matig. Er is veel ongedefinieerde publieke ruimte met vage begrenzingen en een weinig sprekende identiteit.

Betekenis geven
De begrenzingen zijn thans niet helder. Wijken en gebieden functies en ruimtes, vloeien in elkaar over zonder dat de gebruiker begrijpt waar hij zich bevindt. Er is behoefte aan een eigen identiteit voor de verschillende gebieden in en rond het Stationsgebied. Voor sommige plekken geldt dat de bestaande identiteit wordt versterkt. Andere plekken krijgen een geheel nieuwe betekenis door vernieuwing (zoals het Jaarbeursterrein Catharijnesingel en Smakkelaarsveld). Een intensief programma draagt, samen met beeldbepalende gebouwen, bij aan de positionering van de deelgebieden. Door op enkele plekken herkenbaar openbaar gebied in te voegen kunnen stedelijke ruimten ontstaan die als markeringen werken. Zij dragen bij aan een goede interactie tussen de gebruikers.

Twee zones
De aanpak van het Stationsgebied is gebundeld in twee zones, te weten Centrumboulevard en Stadscorridor. De uitwerking van deze ambities verschilt per zone, maar samenhang is in beide gevallen het sleutelwoord. Het gaat daarbij om het versterken van het eigen karakter van de diverse deelgebieden in het Stationsgebied en het creëren van geleidelijke overgangen naar de bestaande stad. De verbeteringen sluiten aan bij de ontwikkelingen rondom het Jaarbeursterrein, het Stadskantoor, de OV-Terminal en de Catharijnesingel. Daarbij zijn de aansluitingen in evenwicht met goede, veilige fiets- en looproutes tussen stadsdelen onderling en naar de OV-Terminal.

De Centrumboulevard
De Centrumboulevard loopt van het Jaarbeursterrein tot Vredenburgplein en doorkruist hierbij het hart van het Jaarbeursterrein, de OV-Terminal en Nieuw Hoog Catharijne (Afbeelding 4.1). De Centrumboulevard is de aorta van het nieuwe Stationsgebied en is daarmee bepalend voor het succes. Een geslaagde aanpak van deze route is in staat om de beoogde transformatie gestalte te geven. Immers, deze transformatie bestaat uit het organiseren van een nieuwe dynamiek: de interactie tussen stedelijke functies, doelgroepen, stadsdelen, beleving en kennisomgevingen.

De Centrumboulevard wordt ingericht als een ruime looproute waaraan een reeks bestemmingen ligt, zoals de OV-Terminal, het stadskantoor, het winkelcentrum Hoog Catharijne en het Jaarbeurscomplex.

Afbeelding 4.1: Visie stadscorridor (rode pijl) en centrumboulevard (groene pijl)

De Stadscorridor
De Stadscorridor verbindt de westelijke en oostelijke delen van de stad met de historische binnenstad en loopt vanaf Leidsche Rijn via een zone tussen de Graadt van Roggenweg en de Leidsekade via het Westplein tot Vredenburg (Afbeelding 3.2). In het nieuwe westelijk stadsdeel Leidsche Rijn wonen in 2020 80.000 Utrechters die hun weg naar het centrum willen vinden. De ontwikkeling aan de Catharijnesingel zorgt letterlijk voor een aansluiting van het water uit de Leidsche Rijn op het stelsel van de binnenstad. Aan de oostzijde ontwikkelt De Uithof zich steeds meer tot kenniscentrum, waar zowel de Universiteit als de Hogeschool hun opleidingen bundelen en waar in toenemende mate woningen voor studenten gepland zijn. Beide gebieden worden steeds intensiever gebruikt en vereisen een goede verbinding met het centrum en de OV-Terminal.

Het Vredenburg, het Smakkelaarsveld, de strook rond het spoor, het Westplein en de Kop van Lombok worden met elkaar verbonden door kwaliteiten te herstellen en nieuwe betekenissen aan de diverse plekken te geven. Belangrijk is de keuze om bestaande sterke identiteiten hiervoor in te zetten. De Kop van Lombok wordt bij Lombok getrokken en het Vredenburg krijgt een sterke identiteit als toegangspoort vanuit de oude stad en als stadsplein. De dominante functies van de Stadscorridor zijn wonen, winkelen en cultuur. Publieke functies als het Muziekpaleis, het Stadskantoor, de bibliotheek en een moskee bevinden zich langs deze route. Zo wordt een stedelijke, eenduidige route gecreëerd gericht op de inwoners van Utrecht en met functies die primair de stadsbewoners nodig hebben. Het begeleiden van de route met deze nieuwe functies en woningen zorgt bovendien voor een grotere sociale veiligheid.

De route Leidseweg-Smakkelaarsveld-Vredenburg(noord) maakt onderdeel uit van de zogenaamde Stadscorridor; een zone met overwegend wonen, culturele voorzieningen en publieke functies, gekoppeld aan een comfortabele fiets- en voetgangersverbinding. De herinrichting van de diverse knooppunten zal tevens bijdragen aan het optimaliseren van de gewenste Stadscorridor.

4.1.2 Stedenbouwkundig plan

Het Masterplan Stationsgebied en het Structuurplan leggen de basis voor het toekomstige Smakkelaarsveld. Volgens het Masterplan is het Smakkelaarsveld de poort naar de oude stad; enerzijds een prettige verblijfsplek aan het water die het begin van het centrum van Utrecht markeert, anderzijds een drukke knoop waar vele routes samen komen. Het voorterrein voor het nieuwe gebouw biedt volgens het Masterplan ruimte voor groen en herstel van de Leidsche Rijn. In het Referentiekader Openbare Ruimte Stationsgebied (een uitwerking van het Masterplan) is vastgelegd dat het Smakkelaarsveld een kleinschalig stadspark wordt.

Afbeelding 4.2 Hoofdopzet Smakkelaarsveld

In de nieuwe situatie wordt het Smakkelaarsveld beter opgenomen in routes en worden functies toegevoegd in de omliggende gebouwen, waardoor het een levendige plek wordt. Aan de zijde van de sporen wordt bebouwing toegevoegd in de vorm van een publiek gebouw (o.a. centrale bibliotheek en filmhuis), woningen en horeca aan de waterkant van de Leidsche Rijn. Ten behoeve van de bewoners wordt er een parkeergarage ingepast in het bouwblok. In het plangebied wordt ook een HOV-route ingepast.

Het Smakkelaarsveld markeert van oudsher de toegang tot de historische binnenstad. Op basis van de voorgenomen herontwikkeling wordt de Leidsche Rijn weer in ere hersteld en sluit hier opnieuw aan op het water van de Catharijnesingel. Deze kruising van waterwegen is van belang voor de beleving van het Smakkelaarsveld. De ontwerpopgave voor de openbare ruimte spitst zich toe op het creëren van een prettig gecomprimeerde groene verblijfsplek aan het water in de nabijheid van de drukte van het verkeer.

Bebouwing
Het gebouw krijgt autonome vormen en een hoogwaardige uitstraling. De schaal, vorm, kleur- en materiaalgebruik contrasteren met de omringende bebouwing en reageren op het Muziekpaleis en de hal van de OV-Terminal. Het vormt een belangrijk visitekaartje van Utrecht aan het druk bereden spoor aan de westzijde. Aan de zuidzijde presenteert het gebouw zich aan de Stadscorridor. Dit is een drukke verkeersverbinding voor het langzaam verkeer. Aan de noordzijde krijgt het gebouw een hoog stedelijke uitstraling waarbij een doorgang is gesitueerd voor de bus- en trambanen. En aan de oostzijde krijgt het gebouw een belangrijke presentatie naar de binnenstad van Utrecht toe. Aan deze zijde zal de verbinding met de binnenstad duidelijk moeten worden gemaakt. Hier hangt ook de komst van het nieuwe Muziekpaleis mee samen. Deze twee gebouwen, met een belangrijke publieke functie en van overeenkomstige grootte en hoogte, zullen samen veel van de sfeer op het Smakkelaarsveld gaan bepalen. Daarnaast moet in het ontwerp van het gebouw en de openbare ruimte ook de relatie tussen beiden nadrukkelijk worden beschouwd.

4.1.3 Programma

Op het Smakkelaarsveld wordt een multifunctioneel gebouw gerealiseerd. Het gebouw is voorzien in het westelijk deel van het bestemmingsplangebied. Het gebouw heeft een footprint van circa 60 bij 80 meter en een maximale hoogte van 45 meter. Het programma van het gebouw is in de onderstaande tabel weergegeven.

Functie	Omvang
Bibliotheek	14.400 m2 (bvo)
Culturele voorziening	4.400 m2 (bvo)
Appartementen	22.000 m2 (bvo) (incl. bergingen en (fiets)parkeervoorzieningen

Tabel 4.1 programma Smakkelaarsveld