Centrum kanaleneiland deelgebied 3

3.2 Ruimtelijke structuur

3.2.1 Historische ontwikkeling

Tot 1940 behoorden de gronden van Kanaleneiland niet tot de gemeente Utrecht. Desondanks werd reeds in het Algemeen Uitbreidingsplan Utrecht van 1920 al rekening gehouden met een stadsuitbreiding, die globaal bestond uit bedrijvigheid langs het Merwedekanaal en ten westen daarvan een nieuwe woonwijk, omsloten door een ringweg. Het gebied tussen deze ringweg en het Amsterdam-Rijnkanaal (aanleg 1931-1952) werd daarbij vrijgehouden.

Na de Tweede Wereldoorlog zat de stad Utrecht opgesloten binnen haar stadsgrenzen. Waar andere gemeenten uitleggebieden konden realiseren op eigen grondgebied, had Utrecht nagenoeg geen uitlegmogelijkheden en was aangewezen op het volbouwen van de laatste open gebieden in de stad. Pas in 1954 kreeg Utrecht, na wijziging in stadsgrenzen, de mogelijkheid een uitbreiding te realiseren. De oppervlakte nam toe van 2300 naar 5200 hectare. Dit bood de mogelijkheid tot de bouw van grote wijken als Hoograven, Overvecht en de wijk Kanaleneiland met als doel de naoorlogse woningnood op te lossen. In deze periode werden ook grootschalige ontsluitingswegen, zoals de Beneluxlaan aangelegd, wegen die los van bestaande tracés gerealiseerd werden.

Vooruitlopend op deze grenswijziging had de stad Utrecht in 1948 al een schetsplan opgesteld voor de broodnodige stadsuitbreidingen, waaronder Kanaleneiland. Kanaleneiland werd in 1957 ontworpen door stedenbouwkundige C.M. van der Stad. Hij ging daarbij uit van 7300 woningen voor bijna 30.000 inwoners. Een groot deel van de uitgangspunten uit het Algemeen Uitbreidingsplan Utrecht uit 1920 is in het ontwerp van de wijk opgenomen, met als grote uitzondering dat de geplande ringweg uiteindelijk niet de rand van de stedelijke bebouwing betekende: Kanaleneiland werd over de ringweg doorgetrokken tot het Amsterdam-Rijnkanaal, waardoor de ringweg centraal in de nieuwe stadsuitbreiding kwam te liggen.

Figuur 3. Kaart Uitbreidingsplan in onderdelen 1958

De bouw van Kanaleneiland begon in 1957 en wordt als voltooid beschouwd in 1971. Door het gebrek aan ruimere laagbouwwoningen werd de wijk minder populair bij de middenklasse. Hun plaats werd ingenomen door nieuwe Nederlanders. In de jaren '70 was er onvoldoende geld beschikbaar voor vernieuwing van de verouderde voorzieningen. Het openbaar groen werd gebruikt voor de bouw van meer woningen, scholen en sportvelden

3.2.2 Huidige structuur

Kanaleneiland is een typische Utrechtse naoorlogse wijk, waarbij op grote schaal de principes van het 'nieuwe bouwen' werden toegepast. Belangrijk kenmerk hiervan is het streven naar een scheiding tussen functies, waarbij woningen en andere functies los van de doorgaande wegen werden ontworpen. Een ander kenmerk van Kanaleneiland is de veelvuldige toepassing van geprefabriceerde elementen, het ontwerp principe van het zogenaamde open bouwblok (met licht en lucht van alle zijden), en de afwisseling van hoog- en laagbouw,huur- en koopwoningen.

Kanaleneiland heeft een herkenbare stedenbouwkundige structuur: het is opgebouwd uit een identieke herhaling van een compositie van afwisselend woon gebouwen (4 bouwlagen met plint) en huizenrijen (2 bouwlagen, plat dak), alles geordend volgens een orthogonaal systeem. De woon eenheden worden ook wel stempels genoemd vanwege het repeterende karakter. De verschillende bouwvlakken worden gescheiden door relatief grote openbare ruimte in de vorm van ruime wegen, trottoirs en brede groenstroken. Ook geheel volgens de ontwerp ideeën van het naoorlogse bouwen zijn de wijk voorzieningen vrij gesitueerd in aparte 'voorzieningen stroken', ruimtelijk los van de woonvlekken. Hetzelfde geldt voor het winkelcentrum: het overdekte winkelcentrum Kanaleneiland is een losse vlek, vrijwel volledig bestemd voor de winkelfunctie.

Centrumgebied Kanaleneiland is gesitueerd aan weerzijden van de Churchilllaan. In het centrumgebied bestaat een groot deel uit wonen, circa 600 woningen. Het merendeel is sociale woningbouw van een type dat kenmerkend is voor Kanaleneiland. De flats kennen een matige staat van onderhoud en de eenvormigheid zorgt voor een belemmering voor de realisering van 'sociaal economische differentiatie' uit het Grotestedenbeleid. Als belangrijke publieke functie heeft het gebied een winkelcentrum. In de ruimtelijke structuur neemt het winkelcentrum een afwijkende plaats in. Het type bebouwing, massieve plint met enkele losse volumes, versterkt dit. Het gebied heeft een belangrijke onderwijs- en scholingsfunctie, op regionaal en wijkniveau. Tot slot zijn er in Centrumgebied Kanaleneiland kantoren gevestigd, verschillende horeca gelegenheden en diverse kleinschalige publieke functies aanwezig

Deelgebied 3 is onderdeel van het Centrumgebied. Het ligt ten zuiden van de Churchilllaan. Het wordt begrensd door de Marco Pololaan, de Amerikalaan, de Beneluxlaan en de Churchilllaan.

3.2.3 Samenhang met de stad en omgeving

Kanaleneiland vormt tezamen met Transwijk, de Rivierenwijk en Dichterswijk de Utrechtse wijk Zuidwest. Kanaleneiland is samen met Transwijk en Oog In Al gelegen op het “eiland” tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal. Dit eiland wordt ontsloten via twee bruggen aan de westzijde richting rijksweg A2 en vijf bruggen aan de oostzijde richting het centrum van Utrecht. Aan de zuidzijde is het eiland direct aangesloten op rijksweg A12.