Bestemmingsplan MFC Klarendal

2.2 Historische ontwikkeling

De karakteristiek van het plangebied is in belangrijke mate gevormd door de occupatiegeschiedenis van de locatie en zijn omgeving: het ontstaan van de het stadsdeel Klarendal.

In de onderstaande beschrijving wordt eerst op hoofdlijnen ingegaan op het ontstaan van Klarendal, en daarna specifieker op de bouw van militaire complexen en de Menno van Coehoornkazerne.

Ontstaan van Klarendal

Het gebied waar Klarendal is ontstaan lag tot halverwege de 19e eeuw buiten het door stadsmuren en vestingwerken ingesloten Arnhem. Vanuit de Velperpoort waaierden diverse oude routes in noordoostelijke richtingen uit over de zoom van het Veluwe-relief. Deze oude routes (Velperweg, Rosendaalseweg, Klarendalseweg, Hommelseweg) naar dorpen en landgoederen, volgden min of meer de richting van de hoogtelijnen, of maakten gebruik van droogdalen. Op basis van deze routes is de hoofdstructuur van het huidige Klarendal gebaseerd

Routes, richting en reliëf zijn daarom karakteristieke kenmerken van Klarendal.

Figuur 3: Klarendal situatie 1659	figuur 4: Klarendal situatie 1821

Nadat Arnhem zich van de knellende vestingwerken had ontdaan werden de aangrenzende gebieden voor de stadsuitbreiding ingezet. Het gebied kende aanvankelijk een bouwontwikkeling met grote villa's en herenhuizen voor de welgestelden, maar nadat in de binnenstad geen ruimte meer was, werd er door kleine bouwondernemers ook de eerste woningbouw voor arbeiders en middenstand gerealiseerd. De stadsbebouwing in de oksel van de Hommelseweg en Velperweg/Steenstraat werd echter door de aanleg van de spoorlijn (vanaf 1842) doorsneden. Klarendalseweg en Rosendaalsestraat werden hierdoor afgesneden van hun relatie met het centrum.

figuur 5: Klarendal situatie 1832	figuur 6: Klarendal situatie 1874

De barrièrewerking van het spoortalud maakte van het zuidwestelijke deel van Klarendal een minder aantrekkelijk woongebied voor de welgestelden. Klarendal, dat al een kleinschalige en versnipperde structuur van perceeltjes, huizen en boerderijtjes kende, werd door voornamelijk particulier initiatief van kleine bouwondernemers, filantropische en maatschappelijke organisaties vol gebouwd. Het was nog niet gebruikelijk dat daarbij overheidstoezicht of stedenbouwkundige planvorming bij deze stadsuitleg werd geboden. Dit leidde in het oudste, zuidwestelijke deel van Klarendal uiteindelijk tot krottenbuurten. In het laatste kwart van de 19e eeuw worden de eerste stedenbouwkundige planning zichtbaar in de vorm van een stratenplan voor het gebied tussen Catharijnestraat en Verlengde Hoflaan. De krottenbuurten (omgeving Akkerstraat-Putstraat) werden al rond 1900 gesaneerd en ook met een stratenplan gestructureerd. Rond 1900 is Klarendal tussen Rosendaalsestraat en Agnietenweg/Vijverlaan volgebouwd.

figuur 7: Klarendal situatie vóór sanering 1900	figuur 8: Klarendal situatie na 1900

Behalve voor woningbouw was er ook ruimtebehoefte voor andere stedelijke functies. In Klarendal werd een kerkhof voor protestanten en katholieken aangelegd (huidige locatie speelterrein Leuke Linde). Er werden scholen en kerken gebouwd. En de diverse kazernes en militaire instellingen die Arnhem als vestingstad in haar binnenstad bevatte, werden buiten de stad op nieuwe locaties gevestigd. Zo kwam de Menno van Coehoornkazerne op de hoek van de Klarendalseweg en Verlengde Hoflaan. Maar ook de militaire bakkerij (aan de Klarendalseweg, nu winkelcentrum), het militaire hospitaal (aan de Onder de Linden, nu woningbouw) en de marechausseekazerne aan de Thomas à Kempislaan .

figuur: 9: Bijzondere gebouwen en complexen

figuur 10: Menno van Coehoornkazerne	figuur 11: Menno van Coehoornkazerne

Vanaf de inwerkingtreding van de Woningwet in 1902 werden ook woningbouwverenigingen actief. De resterende, minder aantrekkelijke gronden (reliëf), werden door de corporaties gekocht. De stedenbouwkundige en architectonische plannen werden door directeuren van gemeentewerken en door architecten ontworpen. Zo ontstonden de Arnhemse monumenten van volkshuisvesting, waarvan er relatief veel in Klarendal gelegen zijn: Mussenbuurt (1910), Vogelwijk (1918-1919), Patrimoniumbuurt (1917).

Na de Tweede Wereldoorlog werd in de zestiger jaren grootschalig gesaneerd. De stadsvernieuwing voegde ter plaatse van het historische stratenplan van Klarendal (tussen Catharijnestraat en Verlengde Hoflaan) een volledig nieuwe typologie van woningbouw en verkaveling in. De basis van het oorspronkelijke stratenraster werd gehandhaafd, maar met verkeersmaatregelen (afsluitingen, lussen, eenrichtingsverkeer) aan de moderne eisen aangepast. De woningbouwverkaveling bevatte ook plantsoentjes woonerven en woonpaden. Dit suburbane repertoire was bedoeld als 'upgrade' voor de volkswijk Klarendal, maar bleek zelf al spoedig een bron van verloedering van het straatbeeld.

Resumerend kan de structuur van Klarendal vanuit haar ontstaan- en veranderingsgeschiedenis worden getypeerd als een dichtbebouwde 19e eeuwse woonbuurt voor arbeiders en kleine zelfstandigen, waarin op basis van enkele grote doorgaande straten een ruimtelijke hoofdstructuur wordt geboden voor een weefsel van verkavelingdeelgebiedjes met zeer verschillende karakteristiek en kwaliteit. De bebouwing is overwegend in gesloten bouwblokken georganiseerd en heeft een overwegend kleinschalige korrel. Het sterke reliëf versterkt/verbrokkelt enerzijds de bouwkorrel, anderzijds leidt het tot diverse variaties en aanpassingen van de gesloten basisvorm van de bouwblokken.

Vestiging van Menno van Coehoornkazerne

De garnizoenstad Arnhem omvatte binnen de stadmuren diverse militaire gebouwen; kazernes, maneges, magazijnen en werkplaatsen en infirmerie. Tijdens de opheffing en ombouw van de vestingwerken verwisselden diverse militaire gebouwen van functie en werden zij ook verplaatst naar locaties aan de nieuw ingerichte stadsruimten en daarbuiten. Klarendal, als een van de eerste gebieden van stedelijke uitleg, bevat daardoor een aantal voormalige militaire gebouwen en locaties. In 1891 wordt de nieuw gebouwde militaire infirmerie aan de Onder de Linden geopend. Inmiddels is alleen het centrale hoofdgebouw, de poortbebouwing en het hekwerk nog behouden binnen een nieuwe woonbuurt.

Figuur 12: Militair Hospitaal Onder de Linden

In 1883 werd door het Rijk een geaccidenteerd perceel geëgaliseerd, waarna in 1885 de Menno van Coehoornkazerne in gebruik werk genomen. "De nieuwe kazernes gelegen op het hoogste gedeelte van de voorstad Klarendal maken door haren forschen bouw een uitstekenden indruk". Het uit andere garnizoenssteden nieuw samengestelde 8e Regiment Infanterie werd er gevestigd. Vanaf 1876 werd in de nabijheid hiervan aan de Klarendalseweg de Militaire broodbakkerij gebouwd. Vanaf 1894 werd de Arnhemse Brigade der Koninklijke Marechaussee opgericht en gevestigd in het Volkskosthuis aan de Hommelseweg 59, en vanaf 1914 gevestigd in de Marechauseekazerne aan de Thomas à Kempislaan.

Figuur 13: Menno van Coehoornkazerne hoofdgebouw	Figuur 14: Militaire Bakkerij

Kazernecomplex

De ruimtelijke opzet van de kazerne bestond uit een door hekwerk omsloten terrein dat door een hoofdpoort aan de Klarendalseweg en door een zijingang aan de Verlengde Hoflaan toegankelijk was. Het hoofdgebouw aan de Klarendalseweg stond op afstand tot de straat door een groen/tuinstook met bomen. Achter het inmiddels verdwenen hoofdgebouw lagen drie andere gebouwen aan een binnenplein, dat vermoedelijk werd ontsloten via de zijingang aan de Verlengde Hoflaan.

figuur 15: bebouwingscomplex kazerne	figuur 16: hoofdgebouw aan Klarendalseweg

figuur 17: keukengebouw	figuur 18: binnenplaats