Zalk 2012

2.2 Ruimtelijk kader

2.2.1 Geschiedenis

Ontstaan en ontwikkeling

Zalk is een esdorp, ontstaan aan de westoever van de IJssel. Het wordt voor het eerst genoemd in 1213. De geschiedenis is nauw verweven met het iets zuidelijker gelegen 13e-eeuwse versterkte huis van de heren van Buckhorst. Dit huis is kort na 1839 gesloopt.

Het grondgebied van Zalk was eeuwen bezit van de heren van Buckhorst, die ook het aan de overkant van de IJssel gelegen Veecaten beheersten. Bij de Grondwet van 1848 kwam pas een einde aan de invloed van de heren van Zalk en Veecaten. Het gebied behoorde bij de gelijknamige gemeente Zalk en Veecaten. In 1937 is deze gemeente bij de gemeente IJsselmuiden gevoegd. Na de fusie van IJsselmuiden en Kampen in 2001 zijn de grondgebieden van de gemeente IJsselmuiden en Kampen samengevoegd.

De natuurlijke laag

Zalk ligt op een oeverwal, een langgerekte zandige hoogte die langs de oever van de rivier ligt. Deze oeverwal ligt circa 2 meter boven het rivierpeil. Aan de noordkant volgt deze de dijk, die waarschijnlijk op de rand van de oeverwal is aangelegd, en aan de zuidzijde maakt hij een lus die in grote lijnen de loop van de IJssel volgt.

Buiten de dijk, in de uiterwaarden, ligt het landschap van meanderruggen en geulen (zeldzaam landschapstype 'kronkelwaard'), waarvan de meanderruggen eveneens zandig zijn, maar veel smaller dan de oeverwal. De geulen zijn kleiig.

Ten zuiden van de oeverwal, en hieraan grenzend, ligt het landschap van de rivierkommen. Dat is een laaggelegen gebied waar de rivier ten tijde van overstromingen klei heeft afgezet. Deze gronden werden in eerste instantie niet voor bewoning gebruikt.

Ten zuiden van de rivierkommen ligt een dekzandrug. Deze verheft het landschap zo'n 1 à 2 meter.

Ten zuiden daarvan tenslotte, ter hoogte van de N50 en in een ruime strook daaronder, ligt het Zalkerbroek, een ontginning van voormalige broeklanden. Dit zijn zeer natte, moerasachtige landen. Vóór de ontginning van deze broeklanden lag Zalk tamelijk geïsoleerd, ingeklemd tussen de moeilijk toegankelijke broeklanden en de IJssel. Alleen via de dijk en de oeverwal kon Zalk over land worden bereikt.

Het IJssellandschap bij Zalk is uniek in Nederland door onder meer de aanwezigheid van de kronkelwaarden (een landschap dat zich bevindt binnen een meander van een rivier en dat een reliëfrijk landschap van stroomruggen en dalen te zien geeft). Het Zalkerbos en de Welle zijn een van de laatste relicten aan hardhoutooibos in Nederland.

Stroomdalgraslanden in de Kronkelwaard Hoogtelijnenkaart van Zalk

Zalk ligt op het hoogste punt van de omgeving, afgezien van de meanderruggen in het Zalkerbos.

De kerk ligt op het hoogste punt van het dorp. De akkers van het dorp bevonden zich twee eeuwen geleden op de hoogste delen van het landbouwgebied, op de geel ingekleurde gebieden.

De laag van de agrarische cultuurlandschappen

Zalk is een zogenaamd 'kernesdorp', dat wil zeggen dat de boerderijen in een kern gegroepeerd zijn, centraal op de brinken zijn gericht en de akkers het gehele dorp (grotendeels) omringen.

Het dorp ligt relatief hoog op de oeverwal, die zo breed is dat het hele dorp er volledig op kon worden gebouwd, zonder dat belendende lage gronden de richting van het dorp bepaalden. Het dorp is dan ook op de kaart uit het begin van de 19e eeuw ruim opgezet, zoals alle esdorpen, met riante erven en grote openbare ruimten, de brinken.

De kavels in het landelijk gebied ten zuiden en westen van Zalk zijn blokvormig, wat eveneens wijst op een oorspronkelijke situatie waarin er genoeg ruimte was voor ontginning.

Het Zalkerbroek, dat lager is gelegen, heeft een veel jongere strokenverkaveling, die kenmerkend is voor laagveengebieden.

De wegen die vanuit de twee brinken het dorp uit voerden – en waarlangs in een esdorp het vee naar de velden diende te worden geleid – leidden enerzijds over de oeverwal naar het westen, mogelijk naar weiden of woeste gronden op de oeverwal zelf of in de uiterwaarden. Ook naar het noorden loopt een uitvalsweg vanaf een voormalige brink, richting de uiterwaarden, de huidige Burgemeester Van Vleutenstraat. Ook deze zal gebruikt zijn voor het drijven van vee naar de weidegebieden.

In 1308 verleende de bisschop van Utrecht aan Salland Dijkrechten, waarna men begon met de algemene bedijking van de IJssel. De dijk bij Zalk had naast zijn waterkerende functie tevens de functie als weg van Kampen naar Hattem maar loopt om het dorp heen.

De stedelijke laag

Vroegste bebouwing

De vroegste bebouwing van Zalk bestaat uit de huidige Hervormde kerk waarvan de onderste geledingen van de toren in de 12e eeuw zijn gebouwd. Naast deze kerk staat het voormalige Schultenhuis dat waarschijnlijk uit de 16e eeuw stamt. In het begin van de 19e eeuw is het dorp vooral een agrarische nederzetting.

1818-1930

Zalk had vóór de moderniseringen van de 20ste eeuw een ruimtelijke structuur die typerend is voor een esdorp. Op de kadastrale minuut van 1812 had het dorp verschillende brinken met lobachtige vingers tussen de verschillende erven.

Het wegenpatroon was organisch gegroeid en bochtig als afgeleide van de aangrenzende erven.

De kern van het dorp bestond uit – min of meer – blokvormige huiserven met rondingen. Daarachter lagen de meer langwerpige akkers.

Het dorp had een ruime opzet. Veel erven in de kern van het dorp waren onbebouwd. De huiserven waren aan de kant van de brink vaak sterk afgerond en ruim van opzet. De uitvalswegen liepen trechtervormig het dorp uit.

Er werd zowel vee gehouden, als akkerbouw bedreven. Dit gemengde bedrijf is een van de kenmerkende eigenschappen van esdorpen. Voor een deel graasde het vee op gemeenschappelijke gronden.

De niet agrarische functies waren vóór de 20e eeuw vooral geconcentreerd in en nabij de straat naar de kerk, zoals de Schultekamer en de smederij. Dit heeft geleid tot de aaneengesloten bebouwing aan de Kerkstraat. Bij de kerk werden in deze periode een nieuwe kosterswoning en pastorie gebouwd. Aan de Burgemeester van Vleutenstraat verrees in 1840 de zaalkerk van de Nederlands Gereformeerde kerk met aangebouwde kosterswoning. Op de Brink werd in 1860 een molen gebouwd.

In de 19e eeuw werden aan de noordzijde van de dijk rond Zalk op beperkte schaal boerderijtjes gebouwd.

De agrarische bebouwing in het dorp bestaat in deze tijd hoofdzakelijk uit rietgedekte boerderijen van het type hallenhuis. Sommige boerderijen werden uitgevoerd met een dwarsgeplaatst voorhuis, het zogenaamde T-huis.

Opvallend is de sobere afwerking van de voorgevels van de boerderijen die alleen worden opgeluisterd met vlechtwerk metselwerk. Het kozijn- en raamhout vormden de belangrijkste decoratie van de gevel. De grotere boerderijen werden iets rijker uitgewerkt.

De schuren hebben geen vensters of lage, gedrukte vensters. Ook voor de andere gebouwen aan het begin van de 19e eeuw (smidse, veldwachtershuis et cetera) geldt dat deze in vormgeving bescheiden waren en ambachtelijk waren afgewerkt.

De verschillen in architectonische uitstraling tussen de boerderijen en gebouwen met een andere functie waren aan het begin van de 19e eeuw zeer gering.

1930-heden

In de jaren '30 van de vorige eeuw is in een korte tijd relatief veel gebouwd en verbouwd in Zalk. De rijzige timmermanswerkplaats aan het Kerkplein en de monumentale woning naast de Gereformeerde Kerk zijn de twee meest prominente gebouwen met hoge pannengedekte kap in een steile hellingshoek uit deze periode. In de wederopbouwperiode (1945-1970) zijn er meerdere woningen bijgebouwd in het dorp, met name op het restant van de Brink, dat in deze periode werd verkaveld en volgebouwd. Ondanks hun relatief geringe aantal, markeerden deze woningen typologisch en architectonisch een belangrijke breuk met wat daarvoor in het dorp was gebouwd. Voor het eerst werden woningen gebouwd van twee verdiepingen met een kap of waarbij de kap halverwege de tweede verdieping werd aangezet. Ook verschenen er sobere éénlagige vrijstaande woningen met een flauwe kap, als een bungalowachtig type. De hoofdvorm van deze woningen bleef echter eenvoudig rechthoekig, zoals het eeuwen geweest was.

De trend om woningen te bouwen in twee bouwlagen met een kap is in Zalk niet doorgezet. Hierdoor is het karakteristieke bebouwingsbeeld van lage, vaak rietgedekte volumes voor een belangrijk deel in stand gebleven. Dit is een belangrijke kwaliteit.

Alleen in de uitbreidingsbuurtjes aan de Van Dijksweg en De Kamp zijn de principes van de vrijstaande woning losgelaten en zijn twee-onder-een-kappers gebouwd.

2.2.2 Het plangebied

Huidige situatie

In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de huidige verschijningsvorm van de kern Zalk. Deze verschijningsvorm is het resultaat van de natuurlijke ondergrond en de daarmee nauw verweven ontstaansgeschiedenis van het onderliggende agrarische cultuurlandschap en de bebouwing (zie paragraaf 2.2.1).

Kwaliteiten vanuit de natuurlijke laag

De natuurlijke ondergrond van de IJsseldelta kent nog steeds een afwisselend patroon van waterlopen, geulen, laag gelegen natte gronden en hoger gelegen droge zandgronden. De natuurlijke ondergrond, de aardkundige waarden van de zandruggen en de natuurlijke hoogteverschillen zijn in het plangebied voor een belangrijk deel behouden gebleven. Dit is te danken aan het feit dat het dorp niet sterk is gegroeid. Het is relatief weinig verdicht en ook weinig uitgebreid. Hierdoor zijn in de dorpskern de karakteristieke grote percelen met veel groen, open ruimte en doorzichten behouden gebleven. Aan de groene randen van het dorp is de eenheid van dorp en landschap nog voelbaar. Dit maakt dat de natuurlijke onderlegger nog steeds in het dorp beleefbaar is. Het afwisselende patroon van de natuurlijke ondergrond met de kenmerkende verschillen (zoals beschreven bij 'ontstaan en ontwikkeling, de natuurlijke laag') is nog goed leesbaar in het landschap.

Zalk is verweven met het omliggend landschap

De openheid van het landschap dringt op meerdere plekken door tot de dorpskern. De zichtlijnen op de afbeelding geven plekken weer waar de openheid zich manifesteert.

Kwaliteiten vanuit de laag van het agrarisch cultuurlandschap

De aanwezigheid van het cultuurhistorisch waardevolle landschap van de IJsseldelta is een grote kwaliteit van de gemeente Kampen. De grote mate van openheid van de omringende gronden rond Zalk maakt dat het dorp zich als een compact geheel van (agrarisch ogende) bebouwing en hoog opgaande beplanting aftekent in het landschap. Het dorp Zalk ligt op enige afstand van de dijk. Dit past bij de karakteristiek van een esdorp (in tegenstelling tot bijvoorbeeld een dijkdorp). Door deze ligging van de kern op afstand van de dijk is er vanaf de dijk een opeenvolging van diverse fraaie zichten op het dorp, waarbij de kerk en de molen de belangrijkste blikvangers zijn temidden van het dakenlandschap en de opgaande boombeplanting. De oudere agrarische volumes verzachten het silhouet door dakschilden, wolfseinden en overstekken bij de kopgevels.

Gelaagdheid van Zalk in beeld

In een esdorp als Zalk bestond vanouds een hechte relatie tussen de agrarische percelen rond de brinken in het dorp (verzamelplaatsen voor het vee) en de omringende akkers en weiden. Van het vroeger gebruikelijke gemengd bedrijf is weinig meer te herkennen. De meeste akkers zijn omgevormd tot weide. Wel zijn op de erven, naast de vaak herbouwde hoofdvolumes van de boerderijen, nog hier en daar bakhuisjes en kap- of hooibergen aanwezig. Veel agrarische percelen in het dorp zijn omgevormd tot woonpercelen met bijbehorende vaak niet-streekeigen siertuinen en afschermende beplanting in plaats van de karakteristieke lindes, eiken, moestuinen en boomgaarden. Het ontbreken van een erfafscheiding rond het perceel Kerkplein 6 is een karakteristiek kenmerk voor een esdorp.

Ook in de directe omgeving van het dorp zijn de gevarieerdheid en de relatieve kleinschaligheid van de verkaveling behouden gebleven. Sloten en bomenrijen (vaak wilgen) als perceelsafscheiding of als begeleiding van de toegangswegen naar erven geven de typische uitstraling van een 'boerenlandschap'.

Kwaliteiten vanuit de stedelijke laag

Ruimtelijk

Het bochtige en onregelmatige verloop van de wegen, en de ruime, onregelmatige en ten opzichte van elkaar draaiende kavels zijn karakteristiek voor een esdorp en bepalen het straatbeeld in Zalk. Terwijl vroeger de boerderijen zich vaak met schuurdeuren naar de weg richtten, is de oriëntatie van de bebouwing in de huidige situatie heel divers. Enkele percelen in de buurt van De Wilgen/Kerkplein hebben nog de voor een esdorp karakteristieke rondingen die vanouds grensden aan de brink.

De vroegere brinken zijn bebouwd met individuele woningen, waarbij de vroegere begrenzing van de brink nog grotendeels afleesbaar is in de huidige perceelsgrenzen.

Uitsnede minuutplan 1818 Uitsnede topografische kaart 2006 met

Roodomlijnd de brinken in Zalk hierop aangeven de brinken uit de

minuutplan 1818

Het dorpse karakter is goed bewaard gebleven. Behalve in het 'klein' blijven en in de herkenbaarheid van de originele onregelmatige, open en groene structuur van een esdorp zit dit dorpse karakter ook in de typologie van de individuele woning op een eigen kavel en in het bescheiden volume van de meeste woningen (één laag met kap). Hierbij zijn de karakteristieke rieten daken in het dorp Zalk nog ruim vertegenwoordigd. Karakteristiek voor Zalk is een bescheiden stelsel van paden waarvan enkele nog aanwezig zijn. Het huidige 'De Wilgen' ontsloot de kerk en de predikantswoning. De inwoners van Veecaten bezochten de kerk in Zalk via de huidige Veerweg. De paden dringen tot diep tussen de erven door, bieden zicht op de groene 'achterkant' van het dorp en maken het agrarische karakter van het dorp voelbaar.

De Padenstructuur in en rondom het dorp Zalk (bestaande en verdwenen paden)

De nieuwbouwbuurtjes bij de Van Dijksweg en De Kamp wijken af van de ruimtelijke karakteristiek van het dorp door hun repeterende verkaveling en situering en afwijkende beeldkwaliteit van bebouwing en openbaar gebied.

De lintvormige bebouwing langs de uitvalswegen vormt met zijn villa-achtige half verstedelijkte karakter een andere uitzondering.

Vanaf de zuidzijde van het dorp zijn de N50 met tankstation en de kunstwerken van de Hanzelijn duidelijk zichtbaar.

Functioneel

Vanouds bevindt zich een kleine concentratie van niet-woonfuncties aan het kerkplein (kerk, Schultekamer, smederij, vroegere timmermanswerkplaats, huidig restaurant 'De Oase'). Enkele andere kleinschalige niet-woonfuncties liggen meer verspreid door het dorp (gereformeerde kerk, basisschool en dorpshuis).

Er is geen sprake van perifere grootschalige functies zoals bedrijven. Hierdoor is het totaalbeeld relatief onaangetast. Wel zijn nog functionerende agrarische bedrijven rond Zalk gemoderniseerd en bepalen grootschalige schuren hier het beeld. Hieronder een fotocollage van een aantal niet-woonfuncties, alsmede van sfeerbeelden.

Toekomstbeeld Westzijde Zalk

Rekening houdend met het landschap en specifieke Zalkse kenmerken is er een eerste verkennende schets vervaardigd waarin toekomstige woningbouw aan de westzijde van Zalk globaal is neergezet voor de langere termijn. In deze schets wordt uitgegaan van een 3-tal erven en losse woningen die aansluiten bij het dorpse karakter van Zalk. In de erfopzet zijn de kenmerkende eigenschappen van een Zalks boerenerf verwerkt.

Een collectief erf bezit geen voortuinen, wel een boomgaard waarin het spelen is onder te brengen en een windsingel om de bebouwing op het erf te beschermen tegen de weersinvloeden.

Een erfopzet zorgt ervoor dat het open landschap rondom het erf voelbaar aanwezig is tot op het erf, waardoor er sprake is van een landschappelijke tuin vanuit het keukenraam.