Gramsbergen

3.1 Cultuurhistorie

Gramsbergen is ontstaan op de rand van het beekdal van de Vecht, tijdens ontginningen in de Karolingische tijd. In de veertiende eeuw was er het kasteel Huis Gramsbergen gevestigd. Gramsbergen kreeg in 1442 stadsrechten. De vroegste bebouwing is gelegen langs de Hessenweg (een handelsweg tussen Holland en Duitsland) en de daarop aansluitende toegangsweg naar het kasteel. Eind veertiende eeuw is in de nabijheid van dit kruispunt een kerk gesitueerd.

Aan de hand van topografische kaartjes uit de verschillende periodes wordt hieronder de meer recente ruimtelijke ontwikkeling van Gramsbergen in beeld gebracht. Het gaat om de jaren rond 1850, 1900, 1950 en 2010. De kaartjes zijn aan het slot van deze paragraaf afgebeeld.

1850

Rond 1850 is Gramsbergen een kleine nederzetting op de oostoever van de Vecht. De Vecht slingert zich als een sterk meanderende rivier door de omgeving. Bij de Klokken ten noorden van Gramsbergen bij Ane vormen voetveren de verbinding met de westoever. De meeste wegen zijn onverhard. Een uitzondering hierop vormen de wegen naar Ane en Hardenberg.

De bebouwing is geconcentreerd langs de wegen rondom de kerk. Ook in Oldenhof, gelegen zuidwestelijk van Gramsbergen, komt bebouwing voor. Verspreide bebouwing wordt weinig aangetroffen. Direct ten noorden van de bebouwing ligt het terrein van het voormalige kasteel. Het kasteel is dan reeds gesloopt. De grachten, twee poorten en het koetshuis zijn nog wel aanwezig.

Alle gronden in de omgeving van Gramsbergen zijn in gebruik als landbouwgrond; 'woeste gronden' ontbreken. De hoger gelegen gronden, zoals de Esch en het Goor, worden gebruikt als bouwland. De lager gelegen gronden langs de rivier en langs de verschillende beken worden gebruikt als hooi- en weilanden. Ten zuidoosten van Gramsbergen ligt een bosperceel.

1900

In de periode tussen 1850 en 1900 treden in de omgeving van Gramsbergen grote veranderingen op.

Om de afvoercapaciteit van de Vecht te verbeteren wordt de rivier 'genormaliseerd'. De meanders worden afgesneden en blijven als relicten langs de rivier achter. Een geheel nieuwe waterweg heeft zijn intrede gedaan: het Kanaal Almelo-De Haandrik. Evenwijdig met het kanaal is de spoorlijn met het station aangelegd. De doorgaande wegen zijn verhard.

De bebouwing van Gramsbergen is nauwelijks in omvang toegenomen. Dit geldt ook voor de bebouwing in de omgeving. Het terrein van het voormalige kasteel wordt nog door grachten omgeven.

In het agrarisch gebruik van de gronden is in de loop van de jaren niet veel gewijzigd. De verkaveling wijkt in beperkte mate af van de situatie in 1850.

1950

Tussen 1900 en 1950 verandert er weinig. De oude rivierarmen zijn deels verdwenen. Inmiddels zijn vrijwel alle zandwegen verhard.

De hoeveelheid bebouwing is enigszins toegenomen. Dit is met name het geval in de omgeving van het station en langs de uitvalswegen richting Ane en Hardenberg. Van het kasteelterrein zijn de grachten verdwenen en er is een begin gemaakt met het realiseren van woonbebouwing.

De agrarische structuur van het landschap rondom Gramsbergen is nog grotendeels in de oorspronkelijke staat.

2010

In de periode tussen 1950 en 2010 vinden grote veranderingen plaats in Gramsbergen en omgeving. Deze veranderingen hebben vooral betrekking op de bouw van woningen, bedrijven en recreatiewoningen. Vooral in zuidelijke richting is Gramsbergen sterk uitgebreid (De Hoge Esch en Loozermars). Ook aan de oostzijde van het kanaal is de hoeveelheid bebouwing fors toegenomen (bedrijven en Recreatiecentrum 't Hooge Holt). Wat betreft de landbouwkundige functie in de omgeving van Gramsbergen geldt dat schaalvergroting heeft plaatsgevonden. De verkaveling is hierdoor sterk gewijzigd. Opmerkelijk is ten slotte dat het bosperceel, gelegen tussen de ijsbaan en het park Hooge Holt, nog steeds aanwezig is

Monumenten

Binnen de kern Gramsbergen zijn de volgende monumenten aanwezig4:

• Anerdijk 15 (Het Lijkenhuisje - gemeentelijk monument);
• Boomhofstraat (Kasteelpoort - rijksmonument);
• Boomhofstraat 3 (Stadstoren - rijksmonument);
• De Esch 1 (Gemeentehuis - gemeentelijk monument);
• Hardenbergerweg 3 (Villaboerderij - gemeentelijk monument);
• Kruisstraat 12 en 14 (De Tapperijen van de Steensteeg - rijksmonument);
• Oldenhof 1 (Klompenmakerij - rijksmonument);
• Oldenhof 4 (Smederij - rijksmonument);
• Oudestraat 10 (Wevershuisje - gemeentelijk monument);
• Burgemeester van Riemsdijk 19-23 (jaren 30 woningen - gemeentelijk monument);
• Stationsstraat 8 (Meestershuis - gemeentelijk monument);
• Stationsstraat 22 (Directeurswoning - gemeentelijk monument).

• 4. Bron: Welstandsnota, blz. 22.