Usseler Es 2008

3.3 Cultuurhistorie

3.3.1 Historische gebiedsanalyse

De Usseler Es maakte ooit deel uit van een samenhangende reeks van essen rond Enschede. Zoals de stad Enschede is ontstaan rondom de hoofdhof en de kerk met rondom tientallen boerderijen, zo is ook de ontwikkeling in de Usseler marke begonnen. Hier lagen de oude hoeven van de Geerdinkszijde en de Helmerzijde rondom de wijde es, met een verdichting van de bebouwing bij het kerkje. Maar Usselo is niet zoals Enschede een stad geworden, en is in de loop der tijd als het ware door Enschede ingehaald. Behalve de grote essen rondom Usselo waren er kleinere 'zwermessen' en zelfs 'eenmansessen' (kampen) aanwezig in het gebied [ontleend aan: Adriaan Buter, Portret van Enschede (Enschede 1975) 58-62].

De es

Een es is een bol liggend akkercomplex, omgeven door clusters van boerderijen met erfbeplanting in een kleinschalig houtwallenlandschap; de krans rond de es. Het akkercomplex, de bolling, vormt samen met de krans één ruimtelijk samenhangend geheel. De Usseler Es is al heel lang een door mensen bewoond gebied. De verhogingen in het landschap waren zeer geschikt voor bewoning door de gunstige hydrologische omstandigheden. Ook waren de gronden gemakkelijk te bewerken. Over de es zelf liepen enkele onverharde paden om de akkers te kunnen bereiken. Om het land te bemesten brachten boeren plaggen en mest op het land, waardoor langzaam een dikke bovengrond ontstond. Door het eeuwenlang volgen van nagenoeg dezelfde productiewijze, het opbrengen van mest, zijn open akkergronden steeds hoger en herkenbaar ‘bol’ ten opzichte van de omgeving komen te liggen.

Rondom het akkercomplex lagen erven, stallen, kleine weilanden en moestuinen. De krans van woonplaatsen was kleinschalig en dicht beplant met hoogopgaand groen. Binnen de krans waren in tegenstelling tot de bolling veel onverharde paden aanwezig met een grillig verloop. De besloten krans vormde een groot contrast met het open akkercomplex. Buiten de krans lagen de lagere en nattere weilanden, waar het vee werd geweid.

Verkaveling

Esnederzettingen vormen een aanpassing aan gebieden met een onregelmatig reliëf, waar slechts beperkte, hogere en daardoor drogere delen van het terrein geschikt waren als akkerland. Die geschiktheid werd nog versterkt vanwege de grotere humusrijkdom, veroorzaakt door de oorspronkelijke loofwoudvegetatie (bruine bosbodems of moderpodzolen). Het grasland lag in de meer uitgestrekte lagere terreindelen. Voor de bouw van boerderijen werd over het algemeen gekozen voor een situering bij de gronden, die het meest intensief in gebruik waren, dus tussen akkerland en grasland. Daar waar water op bereikbare afstand of in de diepte kon worden gewonnen. Het oudste permanente akkerland moet trouwens meestal in een zone buiten de essen worden gezocht, bij de betrekkelijk grote onregelmatig blokvormige en omwalde huiskampen, waarop de oudste boerderijen zijn te vinden.

De bezitsspreiding van het akkerland op de es is gering. Het ligt meestal geconcentreerd in de buurt van de boerderij. Dat wijst erop dat de hoeven ter plaatse al aanwezig waren toen de es werd opgedeeld. Opvallend is de éénstrepige verkaveling, die ook met de individuele occupatie vanaf de randen in verband kan worden gebracht. Anderzijds werkte ook de regelmatige afhelling deze structuur in de hand.

Recente historische ontwikkelingen

Op de historische kaarten van Enschede is de Usseler Es duidelijk herkenbaar in het landschap aanwezig. Niet de Usseler Es zelf, maar vooral de omgeving van de Usseler Es is in de loop der tijd sterk veranderd. De Usseler Es was omgeven door een veengebied. In de eerste helft van de 20e eeuw veranderde het landschap rond de Usseler Es ingrijpend. Ontginningen, ontwatering en kanalisatie van het veengebied bepaalden de koers voor een integrale ontwikkeling van het platteland.

Een belangrijke ontwikkeling voor de Usseler Es zelf, was de opkomst van nieuwe mesttechnieken ter vervanging van het oude potstalsysteem en de komst van prikkeldraad in plaats van de singels en houtwallen. Op basis van oude kaarten zijn de meest recente veranderingen in het gebied geanalyseerd. De meest in het oog springende ontwikkelingen én veranderingen, die in de loop der tijd invloed hebben gehad op de Usseler Es, zijn de:

- Verdunning krans;

- Veranderende wegenstructuur;

- Ruilverkaveling.

Figuur 9: Het westelijke deel van Enschede rond 1910

Verdunning krans

De meest direct in het oog springende verandering is het ‘dunner’ worden van de krans. Veel houtwallen en lanen zijn verdwenen, waardoor het landschap van de krans opener is geworden. Ook de kenmerkende ‘aaneengesloten’ beplanting rondom de bolling is grotendeels verdwenen. Hierdoor is vanaf de bolling een open zicht ontstaan tot ‘diep’ in de krans. Het verdwijnen van deze karakteristieke beplanting direct rondom de bolling laat krans en bolling nu in elkaar overlopen, terwijl vroeger het contrast door deze beplanting ruimtelijk werd benadrukt.

Veranderende wegenstructuur

Ook in de wegenstructuur hebben zich vanaf 1850 verschillende veranderingen voorgedaan. Naast dat ruim 110 jaar geleden de Haaksbergerstraat een andere loop kreeg, had de realisatie van een aansluiting op het rijkswegennet (RW35) in de negentiger jaren van de twintigste eeuw een grote impact op de Usseler Es.

Figuur 10: Bestaande wegen Usseler Es

Ruilverkaveling

Op de Usseler Es zelf is in de loop der eeuwen het een en ander veranderd. De verandering met de meeste impact op de bolling (ten noorden van de Haaksbergerstraat), was de ruilverkaveling uit de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw. Niet alleen werden de smalle kavels op de bolling samengevoegd tot een meer rationeel verkaveld gebied, ook de wegenstructuur in het gebied zelf werd gewijzigd. Op de oude kaarten was het centrale deel van de es meer compact en lag ten westen van de grote es nog een kleine es. Deze kleine es is ook nu nog herkenbaar in het landschap aanwezig. Bij de ruilverkaveling werden meer gronden, grenzend aan de westzijde van de grote bolling, bij het akkercomplex op de bolling betrokken en bij de bolling mee verkaveld. De akkerbouwgronden op de bolling zijn ten westen van de oorspronkelijke bolling van de ‘grote’ es enigszins uitgebreid.

Bij de ruilverkaveling is, vooral aan deze zijde van de Usseler Es, de oorspronkelijke wegenstructuur op de es veranderd. De meest in het oog springende verandering is dat het verlengde van de Bruggertstraat, met een rechtstreekse loop naar Usselo, een nieuwe loop (ruilverkavelingsweg) over het midden van de bolling aansluitend op de Helweg heeft gekregen. Deze Helweg liep oorspronkelijk verder over het midden van de bolling van het zuidelijk deel van de Usseler Es.

3.3.2 Monumenten

In het plangebied hebben enkele bijzonder markante gebouwen en terreinen een monumentale status, waarbij een onderscheid is te maken tussen rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten.

Rijksmonumenten

De rijksmonumenten in dit gebied zijn:

1. Eulderinkweg 22 (rijksmonument);

2. Rosinkweg 40 (rijksmonument).

Gemeentelijke monumenten

De gemeentelijke monumenten in dit gebied zijn:

1. Rosinkweg 35;

2. Harberinksweg 58-60;

3. Keuperweg 53.

Aan de aangewezen monumenten is in dit bestemmingsplan geen juridische betekenis toegekend. De bescherming van deze objecten vindt plaats op grond van de Monumentenwet 1988 of de gemeentelijke Monumentenverordening. Voor een nadere omschrijving van de bovengenoemde monumenten wordt verwezen naar de Bijlage 16 bij deze Toelichting, onder "Monumenten onderzoek".

3.3.3 Overige cultuurhistorische waarden

Mauritsbosje

In het gebied is het zogenoemde "Mauritsbosje" aanwezig. Het verhaal wil, dat Prins Maurits tijdens de Tachtigjarige oorlog, om precies te zijn in 1597, tijdens de verovering van Enschede en Oldenzaal, op deze plaats heeft overnacht. Dit Mauritsbosje is geen rijks- of gemeentelijk monument. Het Mauritsbosje wordt wel behouden binnen het bestemmingsplangebied, doordat het gebied waar dit bosje staat, een groenbestemming krijgt, en het Mauritsbosje daarin een plaats heeft gekregen.

Helweg

Door het gebied loopt de Ruilverkavelingsweg. Deze weg loopt grotendeels over het tracé van de vroegere Helweg. De Helweg is een oude Germaanse handelsroute die liep van Münster naar Enschede. Dit pad verbond honderden jaren geleden Germaanse nederzettingen met elkaar. De Enschedese Helweg loopt vanuit het centrum via de Emmastraat en de Poolmansweg en de Bruggerstraat. Voorbij de Usselerrondweg verandert de route in een onverharde weg dwars over de Usseler Es. Voor de Haaksbergerstraat heet deze zandweg de Ruilverkavelingsweg, en daarna de Helweg. Voorbij de A35 gaat het pad via het Rutbeek. Na het Rutbeek vervolgt de Helweg zijn baan door het Twentse landschap om in de nabijheid van de Hegebeek de Duitse grens over te steken richting Münster (informatie ontleend aan een artikel van Thijs Klaverstijn [interview met H. Heeringa] in “De Twentsche Courant Tubantia” d.d. 23 juli 2008).

De route van de Helweg blijft in het plangebied behouden en in het bestemmingsplan wordt het mogelijk gemaakt dat er een wandel/fietspad kan worden aangelegd over de route van de oude Helweg met eventueel een fietsbrug over de A35.

3.3.4 Belvederegebied

De Nota Belvedere (1999) besteedt aandacht aan de aspecten archeologie, monumentenzorg en het historisch cultuurlandschap. In het kader van Belvedere is een landsdekkend overzicht vervaardigd van de cultuurhistorisch meest waardevol geachte steden en gebieden (de cultuurhistorische waardenkaart). Op basis van de criteria zeldzaamheid, gaafheid en representativiteit is aangegeven vanuit elk van de drie cultuurhistorische sectoren (archeologie, historisch-bouwkundig, historisch-geografisch) welke gebieden van bijzondere waarde zijn. Er zijn in totaal landelijk 70 gebieden en 105 steden aangemerkt als Belvedere-gebied. Rond Enschede zijn dat de volgende gebieden: noordoosttwente (met onder andere het gehele gebied ten noorden van Enschede en Glanerbrug) en zuidoosttwente (met het hele gebied gelegen ten zuidwesten van Enschede, inclusief de Usseler Es). Het enige gebied dat niet tot de Belvedere-gebieden wordt gerekend is de stad zelf en het deel ten zuiden van de wijken Helmerhoek, Wesselerbrink, en Stroinkslanden. Voor de Nota Belvedere wordt verder verwezen naar Hoofdstuk 4, paragraaf 4.2.2.

3.3.5 Archeologisch erfgoed

De Usseler Es wordt aangemerkt als een gebied met belangrijke archeologische waarden. Om die reden is er zeer uitgebreid archeologisch onderzoek gedaan. Hiervoor wordt verwezen naar Hoofdstuk 5, paragraaf 5.4.