Berkel 2008, 3e herziening - St. Willibrordstraat

7.2 Historische geografie en ontwikkeling

De locatie maakte in de achttiende en negentiende eeuw deel uit van een groot vrijwel aaneengesloten akkergebied, waarin onder andere de bebouwing lag van Berkel, Udenhout en Enschot. In dit akkergebied bevond zich ter hoogte van de huidige bebouwde kom van Berkel langs de langs de huidige Sint Willibrordstraat - Gerardusplein de kerk van Berkel, omringd door het kerkhof. Al in 1214 werd melding gemaakt van een kapel in Bercle. De naam Berkel verwijst naar ontginning van bos (‘-le’ of ‘-loo’). Dergelijke namen hebben over het algemeen een vroegmiddeleeuwse oorsprong. In 1440 is de kapel gebouw vernieuwd. De huidige toren van de kerk dateert uit 1857, terwijl het schip in 1910 is vervangen.

Aan de noordzijde van de huidige Sint Willibrordstraat-Gerardusplein bevonden zich ter hoogte van de kerk vermoedelijk twee kleine huizen. Rond de kerk lag een krans van boerderijen en gehuchten, waaronder de Hoolstraat, de Heikantsebaan (met het gehucht Heikant), de Bosccheweg, het nu verdwenen gehucht Heuneind, de Raadhuisstraat (met het gehucht Levende Kraan), ’t Hoekske en de Heuvelstraat (met het gehucht Heuveltje). Berkel kan hierdoor worden geclassificeerd als een kransakkernederzetting, waarbij zich een, soms aaneengesloten lint van boerderijen en gehuchten ontwikkelde rond een op korte afstand hiervan, centraal gelegen kerk of kapel. Meestal is de krans van bebouwing met de rand van de ontginningen meegeschoven, waarbij de kerk eenzaam in de akkers achterbleef.

Direct ten noordoosten van de kerk liep vanaf de huidige Sint Willibrordstraat-Gerardusplein in noordwestelijke richting een pad, de huidige Molenstraat. Op circa 40 m ten noordoosten van de kerk bevond zich het plangebied, dat in gebruik was als bouwland en deel uitmaakte van een akkergebied dat bekend stond als De Rijnkant.

In het midden van de negentiende eeuw is de bebouwing bij de kerk uitgebreid met diverse huizen langs de huidige Burgemeester Brendersstraat (direct ten zuiden van het plangebied) en de huidige St. Willibrordstraat – Gerardusplein. Het plangebied is daardoor deels in gebruik genomen als erf en/of tuin. In de tweede helft van de negentiende eeuw is de bebouwing van de kern van Berkel ook in noordelijke richting langs de huidige Molenstraat uitgebreid, waardoor ook direct ten westen van het plangebied bebouwing aanwezig was.

Historisch landgebruik: de oudste vermelding van Bercle dateert uit 1214, toen hertog Hendrik I van Brabant een derde van de tiendrechten overdroeg aan de plaatselijke St.-Willibrorduskapel. De ontginning van Berkel is vermoedelijk te relateren aan de boshoeveontginningen in het nabije Udenhout, die dateren van voor 1300. Berkel wordt gezien als een kransakkernederzetting van middeleeuwse oorsprong. De nederzetting is mogelijk ontstaan vanuit de vroegere kapel, maar door de eeuwen hebben de hoeven zich in een kransvorm van de kerk weg verplaatst. Zo ontstond het beeld dat we kennen uit de negentiende eeuw van een eenzame kapelkerk temidden van akkers. De feitelijke bebouwing bevond zich in een straal van 300 tot wel 1500 meter van de kapel af. Op de oudste beschikbare kaart (Zynen ca. 1760) is de St. Willibrordstraat een zandpad zonder bebouwing. Op de kaart van Verhees (ca. 1792) zijn aan weerszijden langs de huidige Raadhuisstraat wel erven ingetekend, vermoedelijk bevond zich op de kruising met de Willibrordstraat toen reeds een hoeve. Het plangebied zelf is tot in de twintigste eeuw onbebouwd gebleven.