Beschermd dorpsgezicht Abcoude en beschermd dorpsgezicht Baambrugge

5.4 Cultuurhistorie

Bouwhistorie: rijksmonumenten en cultuurhistorisch waardevolle panden

Binnen het plangebied zijn vele rijksmonumenten geregistreerd ingevolge artikel 6 van de Monumentenwet 1988. Deze lijst is terug te vinden in bijlage 5 bij de regels.

In de jaren '90 is binnen de provincie Utrecht het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) uitgevoerd. Hierbij zijn in de gehele provincie panden van mogelijke monumentale waarde geïnventariseerd. Dit is in 1992 ook in De Ronde Venen (destijds: gemeente Abcoude) gebeurd: verschillende panden zijn beknopt beschreven en gewaardeerd door indeling in een categorie 1, 2 of 3, aflopend in monumentale waarde.

Binnen het plangebied bevinden zich verschillende MIP-panden. Echter, daar de MIP-lijst bijna 20 jaar geleden is opgesteld is deze wat gedateerd. De lijst is daarom voor de panden die zich binnen het plangebied bevinden nagegaan en er is bepaald welke panden gesloopt zijn, welke nog aanwezig zijn en welke rijks- of gemeentelijk monument geworden zijn. Van de nog aanwezige MIP-panden die geen rijks- of gemeentelijke monumentale status hebben gekregen is een lijst gemaakt (zie bijlage 5 bij de regels).

De MIP is uitgevoerd op initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed met hulp van deskundigen van de provincie Utrecht. Vele van de geïnventariseerde panden zijn later (mede) op basis van de MIP-status monument geworden. Alle panden die tijdens de MIP zijn geïnventariseerd zijn van cultuurhistorische en beeldbepalende waarde. De bovenstaande panden dragen in hoge mate bij aan het karakter van de beschermde dorpsgezichten van Abcoude en Baambrugge. In aansluiting op bestaand beleid zijn er beschermende regels voor deze panden in de beheersverordening opgenomen.

Cultuurhistorisch landschap

Van het gebied van De Ronde Venen wordt op dit moment een cultuurhistorische kaart opgesteld met daarop weergegeven de waardevolle cultuurhistorische (landschappelijke) elementen. Momenteel is hiervan een eerste concept beschikbaar.

Abcoude

De historische kern van Abcoude is in 1987 aangewezen als van Rijkswege Beschermd Dorpsgezicht. In de beschrijving bij de aanwijzing zijn diverse ruimtelijke zaken te vinden die van cultuurhistorisch landschappelijke of ruimtelijke waarde zijn. Andere waardevolle cultuurhistorische elementen zijn ook terug te vinden door het plangebied anno 2012 te vergelijken met het kaartbeeld van de kadastrale minuut uit 1828 wat te raadplegen is via http://www.hisgis.nl. Hieronder worden deze elementen, die beschermd worden in de regels van de beheersverordening, genoemd.

Amsterdamsestraatweg - Route Impériale no. 2

In 1811 beval Napoleon om verschillende Routes Impériales aan te leggen die Parijs met de andere delen van het Franse Rijk moest verbinden. De eerste 14 waren de belangrijksten hiervan, de route naar Amsterdam, via onder andere Brussel, Antwerpen en Utrecht, was de tweede hiervan. Dit is de Amsterdamsestraatweg, onderdeel van de top 100 industrieel erfgoed van de provincie Utrecht. De Amsterdamsestraatweg is van groot belang geweest voor de economische ontwikkeling van Abcoude in de vroege 19e eeuw en opnieuw in de vroege 20e eeuw met de opkomst van de auto. Het tracé van de Amsterdamsestraatweg loopt in het plangebied van noord naar zuid achtereenvolgens over de Amsterdamsestraatweg, Kerkplein, brug bij het Kerkplein, Hoogstraat en de Molenweg. De Amsterdamsestraatweg is van cultuurhistorische waarde en deze wordt door middel van een vergunningenstelsel beschermd in de verordening.

Oude weg-, dijk- en vlakstructuren

De ruimtelijke structuur van Abcoude is vanaf 1634, het jaar van de oudst beschikbare plattegrond, tot 1828 vrijwel niet veranderd. In de 20e eeuw zijn er wel grote veranderingen opgetreden, maar het hart van Abcoude, wat overeenkomt met het plangebied, is in grote mate hetzelfde gebleven als in de voorgaande eeuwen. Hierdoor zijn er ook nog altijd diverse weg-, dijk- en vlakstructuren van cultuurhistorische waarde. Hiertoe hoort ook het tracé van de Amsterdamsestraatweg, die in Abcoude over bestaande wegen is gelegd.

De oude structuur van Abcoude is gebaseerd op dijken en wegen langs de Angstel en het Gein. Dit zijn langs de Angstel de Koppelkade, de Voordijk en een stukje van de Meerweg, naast de Amsterdamsestraatweg en de Molenweg. In het westen van het dorp werd gebruikgemaakt van een tweede (achter)dijk, welke nog altijd grotendeels aanwezig is. Deze bestaat uit de Raadhuislaan, de Heinkuitenstraat en de Meerweg. Bij deze structuur hoort ook de Brugstraat aan beide zijden van de brug en inclusief de brug en het Raadhuisplein, wat bovendien bij de bouw eind 19e eeuw van het gemeentehuis van Abcoude en later het postkantoor ook een pleinfunctie kreeg. Bij deze structuur horen ook 2 wegen die bochten in de Angstel afsnijden: de Hoogstraat en de Koppeldijk. Bij het Gein lopen de oude lijnen van de Kerkstraat en de Stationsstraat, welke voorbij het spoor overgaan in respectievelijk Gein-Noord en Gein-Zuid. Ten slotte is er de Laan van Binnenrust die al in elk geval sinds de vroege 17e eeuw vanaf de Hoogstraat naar de Angstel loopt.

Naast deze dijk- en wegstructuren zijn er ook enkele waardevolle vlakstructuren aanwezig. De voornaamste hiervan is misschien wel het Kerkplein rondom de kerk, inclusief het kleine zuidwestelijke steegdeeltje. Dit is ook lange tijd de begraafplaats van Abcoude geweest. Ook belangrijk is 't Marktvelt, wat al in de 15e eeuw voor het eerst genoemd wordt en verband houdt met de bescheiden marktfunctie die Abcoude al heel vroeg had, als enig plaatsje buiten Utrecht in het Sticht waar een paardenmarkt gehouden mocht worden. Ten noordoosten van de Laan van Binnenrust ligt al eeuwen een groenzone die in de 19e eeuw ook nog een waterpartij bevatte, maar die nog altijd aanwezig is en bekend was als de Tuin van Binnenrust. Iets ten noordoosten van de straat Blomswaard ligt tussen de Voordijk en Heinkuitenstraat een vijver, wat een oude molenkolk is, met daarnaast een smal pad. Beide zijn hier al eeuwen aanwezig.

De meest opmerkelijke van de cultuurhistorisch waardevolle vlakstructuur ligt bij de oude ingang van de gemeentelijke begraafplaats aan de Kerkstraat. Hier ligt een doorgang van de ingang van de begraafplaats naar het Gein welke in eigendom van de gemeente is. In vroeger tijd werd deze doorgang gebruikt om bij een begrafenis de overledene van een schip op het Gein naar de begraafplaats te dragen. Deze doorgang, de oversteek van de Kerkstraat en de toegang tot de begraafplaats zijn daarom van cultuurhistorische waarde en worden als zodanig in de regels van de beheersverordening opgenomen. De sloot om het oude zuidelijke deel van de begraafplaats aan de Stationsstraat, is aanwezig sinds de aanleg in de jaren 1820, en is van cultuurhistorische waarde en wordt eveneens in de beheersverordening beschermd.

Ten slotte ligt binnen het gebied de loop van de Angstel en het Gein. Beide zijn van hoge cultuurhistorische waarde en worden om die reden in de beheersverordening beschermd via een vergunningenstelsel.

De Stelling van Amsterdam - Werelderfgoed

De Stelling van Amsterdam is tussen 1880 en 1914 aangelegd om Amsterdam te beschermen. De Stelling was bedoeld als laatste verdedigingslinie waarop het Nederlandse leger zich zou kunnen terugtrekken. De stelling is, met uitzondering van de inundatievelden, in 1996 door Unesco aangewezen als Werelderfgoed. Het Fort Abcoude is een rijksmonument.

Belangrijke elementen in het plangebied zijn het Fort Abcoude met schootsveld, de hoofdverdedigingslijn die loopt over de Koppeldijk, Hoogstraat en Stationsstraat naar Gein-Zuid, en het acces de Molenweg (Amsterdamse Straatweg). Zowel de hoofdverdedigingslijn als het acces zijn eerder al aangegeven als structuren van cultuurhistorische waarde die in de beheersverordening beschermd zullen worden. Hun status vanuit het perspectief van de Stelling van Amsterdam maakt deze waarde enkel groter.

Bezien vanuit de Stelling van Amsterdam, aansluitend op de regels over de Stelling in de Provinciale Ruimtelijke Verordening van 2009, en de zichtbaarheid van de verdedigingslijn vanuit het landschap en het schootsveld van Fort Abcoude in acht nemende, is het van belang dat de weilanden tussen de Stationsstraat (de verdedigingslijn) en het Fort Abcoude onbebouwd blijven. Instandhouding van zichtlijnen vanuit het fort naar de Stationsstraat is hierbij belangrijk.

Baambrugge

De historische kern van Baambrugge is in 1990 aangewezen als van Rijkswege Beschermd Dorpsgezicht. In de beschrijving bij de aanwijzing zijn diverse ruimtelijke zaken te vinden die van cultuurhistorisch landschappelijke of ruimtelijke waarde zijn. Andere waardevolle cultuurhistorische elementen zijn ook terug te vinden door het plangebied anno 2012 te vergelijken met het kaartbeeld van de kadastrale minuut uit 1828 wat te raadplegen is via http://www.hisgis.nl. Hieronder worden deze elementen, die beschermd worden in de regels van de beheersverordening, genoemd.

Amsterdamsestraatweg – Route Impériale no. 2 en Zand- en Jaagpad

Deze is naast Abcoude ook in Baambrugge aanwezig als Rijksstraatweg. De Amsterdamsestraatweg is van cultuurhistorische waarde en deze wordt beschermd in de beheersverordening.

Behalve de straatweg is in Baambrugge ook nog het oudere Zand- en Jaagpad (daterend uit 1626) aanwezig wat later grotendeels door de straatweg vervangen is. Dit pad liep vanouds langs de Angstel als onderdeel van de scheepvaartroute Amsterdam-Utrecht. Door de aanleg van een coupure in de straatweg om een bocht van de Angstel af te snijden is een deel van het Zand- en Jaagpad, wat ook die naam draagt, bewaard gebleven. Dit is van cultuurhistorische waarde en is als zodanig meegenomen in de beheersverordening.

Oude water, weg- en dijkstructuren

De ruimtelijke structuur van Baambrugge lijkt in de twee eeuwen voor 1828, het jaar waarin de kadastrale minuut werd gemaakt, weinig veranderd. Het belangrijkst was de aanleg van de Amsterdamsestraatweg in de vroege 19e eeuw. Veranderingen dateren vooral uit de 20e eeuw, maar ook deze zijn relatief beperkt. Er zijn nog altijd diverse weg-, dijk- en vlakstructuren van cultuurhistorische waarde.

De oude structuur van Baambrugge is gebaseerd op wegen langs de Angstel. Dit zijn de Kleiweg, de Dorpsstraat en de Binnenweg, met daarbij behorende de Brugstraat en de brug over de Angstel, naast de Amsterdamsestraatweg (ter plaatse Rijksstraatweg), die in Baambrugge over het 200 jaar oudere en eveneens waardevolle Zand- en Jaagpad is gelegd, met een coupure.

Het gebied van De Ronde Venen werd vanaf de late 11e eeuw radiaal ontgonnen vanaf veenriviertjes als de Kromme Mijdrecht naar het hoger en centraal gelegen veenkussen. Tegen wateroverlast werden rondom de ontginningen en langs de zuwes, die als afscheiding tussen het ontgonnen land naar het midden van het veenkussen waren aangelegd, in de loop der tijd kaden aangelegd. Zo ontstonden de lintnederzettingen als Mijdrecht, Vinkeveen en Wilnis. De kerken van deze lintnederzettingen werden gebouwd op de kruising met de zuwes.

Baambrugge ligt op de grens van de ontginningen tussen de Angstel en de Vecht, en de ontginningen vanaf de Angstel naar het kussen van De Ronde Venen. De Angstel was de oostgrens van de Rondeveense ontginningen en een plaats vanwaar in de richting van Vinkeveen ontgonnen werd en andersom. Zowel in Baambrugge als in Vinkeveen werd een kerk gebouwd op het punt waar de zuwe tussen beide dorpen het centrum van het lint sneed.

Nog altijd loopt de Zuwe vanaf de Dorpsstraat in Baambrugge naar de Herenweg in Vinkeveen, ruwweg van kerk tot kerk. De Zuwe is daarom van cultuurhistorische waarde en het tracé zal als zodanig in de beheersverordening worden beschermd.

Een andere cultuurhistorisch waardevolle structuur wordt gevormd door de uit de jaren 1820 daterende gemeentelijke begraafplaats met omliggende sloot. De begraafplaats ligt buiten het plangebied, daar de sloot de grens van het plangebied vormt. De sloot is echter van cultuurhistorische waarde en wordt als zodanig beschermd in de beheersverordening.

Ten slotte ligt binnen het gebied de loop van de Angstel, die van hoge cultuurhistorische waarde is en in de verordening wordt beschermd.

Abcoude & Baambrugge: ten aanzien van het beschermde gezicht

Belangrijk in het beschermd dorpsgezicht zijn de algemene beeldkwaliteit en meer specifiek de vorm en het uiterlijk van de monumentale panden, gevelwanden, de beeldkwaliteit van de openbare ruimte (waaronder het materiaalgebruik en het straatmeubilair), landschappelijke en natuurlijke waarden en andere elementen. Reclame binnen de beschermde dorpsgezichten is onder voorwaarden toegestaan, maar mag geen afbreuk doen aan de cultuurhistorische waarde van het beschermde dorpsgezicht. Gebruik van duurzame technieken is ondergeschikt aan de cultuurhistorische waarde van het beschermd dorpsgezicht, zonnepanelen mogen daarom niet vanaf de openbare ruimte zichtbaar zijn en windmolens zijn niet toegestaan. Aanvragen om vergunningen voor de activiteiten 'monument' en 'bouwen' worden voor advies voorgelegd aan de monumentencommissie.

Het landelijke deel van het beschermde dorpsgezicht van Baambrugge wijkt af van het dorpse deel en van het beschermde dorpsgezicht van Abcoude. Het landelijke deel van het beschermde dorpsgezicht heeft een ander, meer agrarisch, karakter. Het gebied wordt gekenmerkt door openheid en grootschaligheid, graslandkarakter, middeleeuwse verkavelings- en slotenpatronen. Bijzondere kwaliteiten zijn de doorkijken vanaf de Rijksstraatweg naar het achterliggende land, de langgerekte lintvorm op de hoger gelegen stroomrug van de Angstel, de aanwezigheid van een kronkelende stroom met oeverlanden en kaden om kenmerkende bebouwingslinten met veelal karakteristieke bebouwing en beplanting.

In het landelijke deel worden minder strenge eisen aan duurzame technieken gesteld. Windmolens zijn weliswaar niet toegestaan, wel wordt minder terughoudend omgegaan met de plaatsing van zonnepanelen.

Abcoude & Baambrugge: ten aanzien van de middeleeuwse cope-verkaveling

Typerend voor het verordeningsgebied is de verkaveling, tot stand gekomen bij de middeleeuwse ontginning. Deze vond plaats via het cope-systeem waarbij de landheer (de vercoper) stukken wildernis uitgaf aan kolonisten (copers) die daarvoor een contract (cope) moesten aangaan. Het stuk land wat zo in eigendom verkregen werd moest ontgonnen worden. Dit gebeurde meestal in vaste formaten, welke nu nog altijd in veel delen van De Ronde Venen te zien zijn.

In het plangebied bij Abcoude is nog enkel ten noorden van het Fort Abcoude de oude verkaveling terug te zien. In het plangebied bij Baambrugge is de oude verkavelingsstructuur duidelijk te zien langs de Zuwe en de Binnenweg, lopend naar Vinkeveen. Deze middeleeuwse verkavelingspatronen zijn van cultuurhistorische waarde en worden met regels in de beheersverordening beschermd.

Figuur 5.3 Het patroon van de middeleeuwse cope-ontginningen is bij Vinkeveen zeer duidelijk te zien

De zuidzijde van het plangebied ten westen van de Binnenweg in Baambrugge wordt begrensd door een sloot die behalve de grens van de middeleeuwse verkaveling ook een voormalige watergang is van een molen die hier heeft gestaan. Dit vormt een extra reden om de verkaveling ter plaatse (en dus de betreffende sloot) te beschermen in de beheersverordening.