Valkenburg Dorp

5.11 Archeologie en cultuurhistorie

5.11.1 Archeologie

Inleiding

Het bestemmingsplangebied is gelegen in de zone van een belangrijk archeologisch fenomeen. Door de gemeente Katwijk loopt namelijk de noordelijke grens van het Romeinse rijk, ook wel bekend als de limes. In het bestemmingsplangebied zijn in het verleden de resten opgegraven van een Romeinse legerplaats. Daarnaast zijn in het gebied archeologische overblijfselen te verwachten van structuren en sporen van activiteiten die plaatsvonden in de grenszone. Te denken valt hierbij aan militaire structuren, een kampdorp, wegen, nederzettingen en grafvelden. In onderstaande wordt een korte opsomming gegeven van de verschillende (beschermde) monumenten in het gebied. Vervolgens worden de verschillende archeologische verwachtingen op een rij gezet, want die beperken zich niet tot de Romeinse tijd. Als laatste wordt een opsomming gegeven van recent archeologisch onderzoek dat heeft plaatsgevonden in het gebied.

De combinatie van bovenstaande gegevens heeft geleid tot dubbelbestemmingen 'Waarde - Archeologie (WR - A)' en 'Waarde - Archeologisch Verwachtingsgebied (WR - AV)' op de verbeelding met bijbehorende bepalingen in de bestemmingsplanregels. Het wettelijk beschermde monument is alleen als gebiedsaanduiding op de verbeelding opgenomen.

Beschermde archeologische monumenten

Monumentnr. 1160

In het plangebied is één wettelijk beschermd monument aanwezig. Het gaat om de locatie van de Romeinse legerplaats (castellum) Praetorium Agrippinae en het bijbehorende kampdorp (vicus). In de eerste eeuwen na de jaartelling was de legerplaats een belangrijk onderdeel van de militaire infrastructuur langs de noordgrens (de Oude Rijn) van het Romeinse rijk. Valkenburg is één van de weinige plaatsen langs het Nederlandse deel van de grens (limes), waar de resten van de Romeinse infrastructuur nog aanwezig zijn. De rijke opgravingsgeschiedenis en de resultaten van deze opgravingen zijn uitgebreid beschreven in een recente publicatie. Ook in de toelichting bij de verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Katwijk staat de geschiedenis van de legerplaats uitgebreid beschreven.

Het beschermde monument is een verzameling deelgebiedjes die op de verbeelding zijn weergegeven met de aanduiding 'rijksmonument'. Met betrekking tot terreinen die een archeologische rijksmonument zijn moet voor werkzaamheden en activiteiten die bodemverstoringen tot gevolg kunnen hebben een monumentenvergunning worden aangevraagd. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed verstrekt deze monumentenvergunningen.

Waarde - Archeologie (WR - A)

In het plangebied zijn meerdere locaties aanwezig die zijn aangegeven op de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) en waarvan de archeologische waarde al is vastgesteld:

Monumentnr. 10677

Dit monument, een terrein van hoge archeologische waarde, omvat de locatie van de Romeinse legerplaats en de vermoedelijke contouren van het kampdorp dat rondom de Romeinse legerplaats lag. Er zijn sporen gevonden van zes tot zeven opeenvolgende legerplaatsen. In de nabijheid van de legerplaats zijn ook resten aangetroffen van een grafveld, haven, steiger en huisplaats uit de Romeinse tijd. Binnen de contouren van dit monument liggen ook de wettelijk beschermde locaties. Het monument heeft een duidelijke samenhang met de nabij gelegen monumentnrs. 2968 en 2972.

Binnen het monument ligt ook een vroegmiddeleeuws grafveld onder de Hervormde Kerk.

Monumentnr. 2968

Het gaat om een terrein van hoge archeologische waarde. Er bevinden zich vermoedelijk sporen uit de Romeinse tijd die samenhangen met de lintbebouwing die via de Woerd en het Marktveld richting de legerplaats loopt. Wegens de aanwezigheid van een zijtak van de Rijn in het gebied bestaat ook kans op de aanwezigheid van beschoeiingen, visbunnen en havenstructuren. Het monument vertoont samenhang met monumentnr. 2972 dat buiten het plangebied ligt. Binnen de contouren van het monument liggen twee locaties die als vindplaatsen zijn weergegeven op de Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Katwijk. De restanten van een kasteel staan bekend als de Van der Specke-woning. Het is een complex dat dateert uit de late middeleeuwen. Op basis van een historische kaart is ook de locatie van een 17de eeuwse woning aangegeven.

Tijdens de actualisering van de Archeologische Monumentenkaart Zuid-Holland 2004-2006 heeft een kleine aanpassing van de noordwestelijke hoek van het monument plaatsgevonden.

Monumentnr. 2972

Evenals monumentnr. 2968 is dit monument van hoge archeologische waarde vastgesteld vanwege de ligging tussen de Romeinse resten op de Woerd en het Marktveld en de legerplaats Praetorium Agrippinae. Er zijn resten van nederzettingen wegen en grafvelden te verwachten. Tijdens de actualisering van de Archeologische Monumentenkaart Zuid-Holland 2004-2006 zijn de begrenzingen aan de noordzijde aangepast vanwege opgravingen en verstoringen waardoor het monument nu geheel buiten de grenzen van het bestemmingsplangebied Valkenburg valt.

Monumentnr. 2967

Het terrein van hoge archeologische waarde is vastgesteld vanwege de aanwezigheid van oeverwerken uit de Romeinse tijd. Tijdens de actualisering van de Archeologische Monumentenkaart Zuid-Holland 2004-2006 is dit monument komen te vervallen.

Waarde - Archeologisch verwachtingsgebied (WR - AV)

Op de archeologische verwachting- en beleidsadvieskaart van de gemeente Katwijk ligt het plangebied grotendeels in de zone "de zuidelijke Rijnoever en het achterliggende komgebied". Deze zone bestaat uit de landschappelijke eenheid met omschrijving "oeverafzettingen op kwelderafzettingen, eventueel met Hollandveeninschakeling". De verwachting op archeologische resten voor deze landschappelijke eenheid is hoog vanaf de ijzertijd (oeverafzettingen en crevasses). Een smalle strook van het plangebied heeft de omschrijving "(post-) Romeinse geul van de Oude Rijn". De bijbehorende archeologische verwachting is middelmatig voor resten vanaf de vroege middeleeuwen.

Naast deze twee verwachtingen op basis van landschappelijke verwachtingen ligt nagenoeg het hele plangebied in een zone die staat aangegeven als de limeszone met als specificatie "tussen zuidoever watervoerende geul in de Romeinse tijd in het noorden en de limesweg in het zuiden". De limeszone is de zone waar de verwachting hoog is op archeologische resten die te maken hebben met de Romeinse rijksgrens die over het grondgebied van de gemeente Katwijk loopt. Een onderdeel van deze limeszone is de zogenaamde limesweg waarvan een deel van het tracé is vastgesteld in het plangebied. Daarnaast is op de archeologische verwachting- en beleidsadvieskaart een vermoed deel van het tracé aangegeven.

Op de archeologische verwachting- en beleidsadvieskaart zijn aan de hand van historische kaarten drie zones aangegeven waarbinnen archeologische vindplaatsen worden verwacht. Een langgerekte zone met een aantal verspreide 17e eeuwse boerderijen ligt op een oeverwal van de Oude Rijn. Eveneens langs de Rijn ligt een locatie waar vermoedelijk een korenmolen uit de 17e eeuw heeft gestaan. De derde hoge archeologische verwachting betreft een gebied waar een steenoven uit de 17e eeuw heeft gestaan.

Recent archeologisch onderzoek in het plangebied

Veldzicht (Archis nr. 1510, 1511)

Tijdens dit onderzoek in het midden van de jaren negentig dat deels in het plangebied Valkenburg valt, werden twee fasen van de Romeinse weg aangetroffen. Daarnaast werden resten aangetroffen van gebouwen, begravingen en een waterput uit de Romeinse tijd.

Uitwerkingsplan Joghtlust op basis van bestemmingsplan Twee woonplekken (Archisnr. 4566 7086/15567)

In de toelichting van het uitwerkingsplan is vermeld dat de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, thans RCE) heeft opgegeven dat er geen interessante overblijfselen te verwachten zijn bij Joghtlust. In het uitwerkingsplan zijn dan ook geen voorschriften voor archeologie opgenomen. Proefsleuvenonderzoek heeft plaatsgevonden in 2004 waarbij geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van waardevolle archeologische resten zijn aangetroffen. In het bestemmingsplan 'Twee woonplekken' staat dat het archeologisch onderzoek is voltooid en dat het deelgebied Veldzicht door de ROB is vrijgegeven.

Uxem-Omtzigt (Katwijkerweg) (Archisnr. 13223/12583)

Archeologische resten werden verwacht in de oeverafzettingen van de Oude Rijn. Op basis van verstoringen, ongunstige landschappelijke ligging en de ongunstige waterhuishouding is de verwachting op archeologische resten laag. Er is naar aanleiding van het booronderzoek geen vervolgonderzoek geadviseerd.

Burgemeester Lotsystraat 38 (Archisnr. 25441/22210)

In een plangebied van 170 m2 is in 2007 een karterend booronderzoek uitgevoerd. Bij het booronderzoek werden op een diepte van 80 tot 410 cm -mv resten uit de Romeinse tijd aangetroffen. De resten zijn geïnterpreteerd als vulling van de omgrachting van de Romeinse legerplaats. Er werden geen recente verstoringen geconstateerd. De resultaten bevestigen de hoge archeologische waarde van monumentnr. 10677. De uitvoering van de bouwplannen heeft geen schade aan de archeologische resten veroorzaakt.

Hoofdstraat 9a ( Archisnr. 22321/24864)

In een plangebied van circa 400 m2 is in 2007 een verkennend booronderzoek uitgevoerd. De aangetroffen afzettingen zijn geïnterpreteerd als een voormalige geul van de Oude Rijn die in ieder geval tot aan de middeleeuwen water dragend is geweest. De verwachting voor het perceel spitst zicht toe op beschoeiingen, nederzettingsafval, boten en visfuiken die vanaf een diepte van 1.00m -maaiveld kunnen worden aangetroffen.

Voormalig Axi-terrein, Bloemenlaan (Archisnr. 47345)

In een plangebied van circa 4500 m2 is in juli 2011 een bureauonderzoek en verkennend booronderzoek uitgevoerd. Afzettingen met eventuele archeologische resten van voor de late middeleeuwen zijn volledig verdwenen door erosie van de Oude Rijn. Afzettingen met eventuele resten uit de late middeleeuwen en de nieuwe tijd zijn verdwenen door kleiwinning in de nieuwe tijd. Op basis van deze bevindingen is aanbevolen geen vervolgonderzoek uit te voeren.

Op basis van bovenstaande (recente) archeologische onderzoeken en gegevens zijn verschillende terreinen in bestemmingsplangebied vrijgesteld van een archeologische onderzoeksplicht. Dit betekent dat ze geen dubbelbestemming Archeologie hebben op de plankaart bij het bestemmingsplan. Voor het grootste deel van het plangebied blijft onverminderd de archeologische waarde of verwachting met bijbehorende onderzoeksprotocollen van kracht zoals die zijn weergegeven op de Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart van de gemeente Katwijk. Deze gebieden zijn als dubbelbestemming opgenomen op de verbeelding. Aan deze dubbelbestemming zijn voorschriften verbonden. Voor de AMK-terreinen geldt dat, gezien de complexe voorgeschiedenis van het archeologische onderzoek, per vergunningaanvraag sprake zal zijn van maatwerk aangaande het advies over de archeologische onderzoeksplicht. Het is niet uitgesloten dat de onderzoeksplicht dan alsnog vervalt.

5.11.2 Cultuurhistorie

Tientallen eeuwen van ontginnen, bouwen, wonen en werken hebben Zuid-Holland gemaakt tot een cultuurlandschap bij uitstek. Kerken, boerderijlinten, bollenschuren, dorpsgezichten maar ook dijken, verkavelingpatronen en archeologische vindplaatsen getuigen hiervan. Deze cultuurhistorische waarden zijn van grote betekenis voor onze leefomgeving. Daarom willen rijk, provincie maar ook de gemeente Katwijk deze cultuurhistorie behouden of inpassen bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen.

Het rijk doet dat door de Modernisering van de Monumentenwet, waarbij het eerste speerpunt is: 'cultuurhistorische belangen meewegen in de ruimtelijke ordening'. Ook de provincie wil cultuurhistorie betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen en heeft daarom het erfgoed van Zuid-Holland in kaart gebracht, middels de Cultuurhistorische Hoofdstructuur (CHS). Deze cultuurhistorische kaart kent drie verschillende thema's: historische stedenbouw, historisch landschap en archeologie. De gemeente Katwijk tenslotte stelt in de Beleidsnota Monumentenzorg uit 2006 dat er een beleid moet worden opgesteld dat 'voorwaarden schept om de gemeentelijke cultuurhistorische identiteit sterker richtinggevend te laten zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen'.

Hieronder wordt aan de hand van de historische stedenbouw en de archeologie voor het plangebied Valkenburg Dorp verkend welke waarden er aanwezig zijn en welke mogelijkheden er vanuit deze onderwerpen zijn.

Historische stedenbouw

De ligging van Valkenburg aan de Oude Rijn, het vroegere stroomgebied van de Rijn, uitmondend in de Noordzee bij Katwijk, was voor de Romeinen van strategische betekenis. Reeds lange tijd was bekend, dat om en nabij Valkenburg Romeinen hadden gewoond. Na onderzoek heeft men de overblijfselen gevonden van gedurende de periode van 40-260 na Christus in 6 à 7 bouwlagen achtereenvolgens op elkaar gebouwde legerplaatsen, Castella genaamd, waardoor nog heden ten dage Valkenburg het karakter van een terpdorp vertoont.

Historische bouwkunde

De inventarisatie door de Monumentencommissie van beschermingswaardige panden en objecten in de gemeente Katwijk is na behandeling in de Commissie voor Verkeer, Ruimtelijke Ordening, Stadsontwikkeling en Milieu in juni 1992 door B&W overgenomen. De panden op de rijks- en gemeentelijke monumentenlijst worden formeel beschermd. Karakteristieke panden en objecten worden formeel niet beschermd. De inventarisatie heeft een signaleringsfunctie voor de welstandscommissie bij de behandeling van aanvragen om een omgevingsvergunning voor een verbouwing en/of verandering van een pand. De welstandscomissie zal in haar advisering rekening houden met de karakteristieke kenmerken met als doel om de instandhouding van de karakteristieken na te streven die in positieve zin bijdragen aan de beleving van het straatbeeld. Voor restauraties van karakteristieke panden en objecten worden van gemeentezijde geen financiële bijdrage verstrekt.

Uit de inventarisatie blijkt dat geen rijksmonumenten aanwezig zijn in het plangebied. Wel bevinden zich, met name langs de Hoofdstraat, gemeentelijke monumenten in het plangebied:

Straatnaam	Nummer	Type	Bouwjaar
Achterweg	15	vrijstaande woning	1940
Broekweg	2	winkel / woning	1941
Broekweg/Castellum		begraafplaats	1952/1961
Castellumplein	1	kerk	1948/1999
Hoofdstraat	6	gemeentehuis	1896/1897
Hoofdstraat	11	vrijstaande woning	1942
Hoofdstraat	35	kerk	1948
Hoofdstraat	40	vrijstaande woning	1900
Hoofdstraat	54	woning / bedrijfsruimte	1904
Hoofdstraat	61	vrijstaande woning	1937
Hoofdstraat	70	pastorie	1925-1930
Hoofdstraat	14-16	woningbouw	1800?
Hoofdstraat	26, 28	vrijstaande woning	1943
Hoofdstraat	9, 9a	kwekerswoning	1929
Katwijkerweg	6, 8	woningbouw	1946
Katwijkerweg	33	bedrijfsruimte	1946-1949
Kruisweg	17	boerderij	1915
Middenweg	8	vrijstaande woning	1941
Middenweg	9	boerderij	1800-1900
Middenweg	11	boerderij	1800-1900
Middenweg	28	vrijstaande woning	1932
Middenweg	41	boerderij	1800-1900
Ringweg		begraafplaats	1942
t Boonrak	21	burgemeesterswoning	1895
Zonneveldslaan	4	boerderij	1800-1900