Oud Koog & Rooswijk: 2.3 Cultuurhistorische en archeologische waarden

Binnen het plangebied bevindt zich een groot aantal beschermde rijks-, provinciale en gemeentelijke monumenten.

Volgens de Cultuurhistorische Waardenkaart Zaanstad (2006) zijn de volgende gebieden van belang:

Hoogstraat, Lagendijk, Raadhuisstraat, Zuideinde en bijbehorende zijpaden
Het in Koog aan de Zaan gelegen deel van de Zaandijk is van regionaal belang. De dijk is als dragend structuurelement van het karakteristieke patroon van dijk, wegsloot (inmiddels gedempt) en dwarspaden bepalend geweest voor de het stratenpatroon langs de Zaanoever en voor de historische dorpsstructuur. Bewoning van dit gebied was namelijk pas mogelijk toen de lage dijken langs de Zaan waren aangelegd. Kenmerkend voor dit deel van de dijk, vooral aan de Zaanzijde tussen Hoogstraat 50 en Raadhuisstraat 86 en verder aan beide zijden, is de afwisseling van woonbebouwing, fabrieken en bedrijfsbebouwing, zo karakteristiek voor de Zaandorpen. De bebouwing is van lokale waarde.
Stationsstraat
Het station in Koog aan de Zaan was niet alleen bedoeld voor Zaandijk en Koog aan de Zaan, maar ook voor Westzaan. Vandaar dat het naast de Guisweg richting Westzaan kwam te liggen. Oorspronkelijk liep hier het uit de tweede helft van de 17e eeuw daterende Bonsempad dat in 1869 werd verbeterd en uitgebreid tot de 400 meter lange Spoorstraat (nu: Stationsstraat). In de loop der tijd is de straat voorzien van een gevarieerde bebouwing. De Stationsstraat is van lokaal belang als een waardevol structuurbepalend element dat in samenhang met de verschillende spoortracé's de ruimtelijke structuur van de Zaanstreek in hoge mate heeft bepaald.

Kogersluisstraat en Sluisstraat
Twee dwars op de Hoogstraat geprojecteerde zijpaden, oorspronkelijk behorend tot de langs de Zaan kenmerkende 'kamstructuur' van een dijklint met dwarspaden. In de huidige Sluisstraat bevond zich, tot de demping in de jaren '70, de Kogersluis, de voormalige sluis van de Koog die de Zaan met de polder verbond. De plek is mede van belang omdat precies hier het dorp de Koog ontstond. De paden zijn van lokaal belang.

Pellekaanstraat en Parallelweg
Tussen 1932 en 1934 werd de provinciale weg (N203) aangelegd. Langs de parallelwegen, vooral langs de Pellekaanstraat en Parallelweg, verrezen luxe middenstandswoningen en villabebouwing ter duiding van het voorname karakter van deze nieuwe weg. Deze concentratie representatieve bebouwing is van lokaal belang.

Dubbele Buurt
De Dubbele Buurt aan de Achterweg ontstond tijdens de watersnoodramp in 1666, toen men als gevolg van een dreigende dijkdoorbraak een deel van de wegsloot dempte om de dijk te verstevigen. Landinwaarts groef men een nieuwe wegsloot. De Dubbele Buurt is niet meer als zodanig te herkennen, omdat de fraaie Zaanse panden die er stonden zijn overgebracht naar het Openluchtmuseum in Arnhem en de vrijgekomen grond is ingericht als een met vangrail omgeven parkeerplaats voor het naastgelegen fabrieksterrein. De buurt was één van de mooiste stukjes in Koog aan de Zaan en is vanwege de aanwezige dubbele dijk van regionaal belang.

De Sportstraat
In 1925 aangelegde straat met aan de noordzijde in totaal 7 woningen in een ruime verkaveling behorende bij de nabij gelegen Honigfabriek. De bebouwing bestaat uit een drietal dubbelwoningen en een vrijstaande, enkelvoudige woning. Het geknikte tracé van de straat is bijzonder, omdat dit een steeds wisselend beeld verschaft op de zorgvuldig ontworpen bouwmassa's. De Sportstraat is van lokaal belang vanwege de stedenbouwkundige aanleg en verkaveling. De plaatsing van de woningen met tuinen onderstreept de bijzondere verkaveling en geeft de straat het uiterlijk van een straat in een villapark. De bebouwing is eveneens van lokaal belang als voorbeeld van een speciaal voor werknemers van de Honigfabriek gerealiseerde reeks woningen.

Gebied tussen de Zaan, de Verzetstraat, de Breestraat en de Leliestraat
De oorspronkelijke structuur van dijklint met dwarspaden is hier nog grotendeels aanwezig. De bebouwing, met name aan weerszijden van de dijk, is eveneens in goede staat. Het gebied als geheel is van lokaal belang.

Tuinpad en Machinistenstraat
Twee zijpaden aan het Zuideinde waar nog het oorspronkelijk straatprofiel aanwezig is. De bebouwing is eveneens nog voor het grootste deel in oorspronkelijke staat. Beide straten vertegenwoordigen een lokale waarde.

Mallegatsloot met Mallegatsluis
De Mallegatsloot met de Mallegatsluis waren van belang voor de aan- en afvoer van goederen van en naar Westzaan en vertegenwoordigen een lokale waarde.

Oud Koog & Rooswijk