Horstlanden-Veldkamp 2010

2.1 Ruimtelijke karakteristieken en structuur

2.1.1 Algemene beschrijving plangebied

Binnen het plangebied zijn de buurten Horstlanden en Veldkamp (grotendeels) gelegen. De buurt Horstlanden kent twee gezichten. In het zuidelijk deel van de buurt overheerst de kleinschalige laagbouw. Verder naar het noorden toe wordt het beeld bepaald door het Volkspark, de groene monumentale villabuurt Stadsweide en de grootschalige bebouwing van het Medisch Spectrum Twente en de Saxion Hogeschool. In de buurt Veldkamp, voorzover gelegen ten westen van de Haaksbergerstraat, overheerst kleinschalige laagbouw en een deel van het tuindorp Pathmos. Dit deel is een bijzonder stedenbouwkundig ensemble en geldt als typisch voor de eerste tuinwijken in Nederland.

Het plangebied wordt in positieve zin beïnvloed door een aantal –stedelijke – kwaliteiten, die met name het wonen zeer aantrekkelijk maken. Hierbij wordt met name gedoeld op de:

• nabijheid van centrumvoorzieningen. De ligging nabij het stadscentrum levert belangrijke voordelen op, zoals de nabijheid van centrumfuncties (winkels, culturele voorzieningen) en perifere centrumvoorzieningen als het ziekenhuis;
• goede bereikbaarheid per auto en openbaar vervoer. De wijk ligt gunstig ten opzichte van het openbaar vervoer (station NS en busstation) en het bestaande hoofdwegennet (Westerval en Zuiderval);
• nabijheid van het Volkspark. Het Volkspark heeft door zijn unieke karakter niet alleen betekenis voor de aantrekkingskracht van de wijk, maar ook voor de gehele stad.

2.1.2 Ruimtelijke structuur

In deze subparagraaf wordt nader ingegaan op de stedenbouwkundige structuur, verkeersstructuur en de groenstructuur.

2.1.2a Beschrijving stedenbouwkundige structuur

Het plangebied “Horstlanden-Veldkamp” maakt deel uit van het binnensingelgebied en is gelegen aan de zuidwestzijde van het stadscentrum. Horstlanden-Veldkamp is een karakteristiek voorbeeld van een oude Enschedese woonwijk, waar de textiel ooit de centrale functie van het stedelijke leven vormde.

De wijk Horstlanden-Veldkamp is aan het einde van de 19e eeuw en aan het begin van de 20e eeuw ontstaan. De bebouwing concentreerde zich in eerste instantie langs de bestaande plattelandswegen, de tegenwoordige Emmastraat, Blekerstraat, Zwedeweg en Haaksbergerstraat. Rond de eeuwwisseling werden deze straten onderling verbonden door dwarsstraten. In dit gebied werden de eerste uitbreidingen van fabrieken en woningen gerealiseerd. Voorts zijn de oude complexen woningen uit de begintijd van de Woningwet 1901 nog herkenbaar, het Volkspark als eerste stadspark, de eerste plantsoenen en beplante wegen. De singels zelf zijn de eerste wegen van een meer stelselmatig opgezet net van hoofdwegen. Zo heeft het gebied met het Algemeen Uitbreidingsplan 1907 zijn vorm gekregen, een vorm die bijna veertig jaar later pas weer enkele ingrijpende wijzigingen onderging door oorlogsschade en wederopbouw. Verder onderging het gebied in de zestiger jaren, door o.a. het verdwijnen van grote bedrijven uit de wijken, grote veranderingen. Aan de noordkant grenst de wijk Horstlanden-Veldkamp aan de oude villawijk de Stadsmaten en het Volkspark, in het zuiden aan de tuindorpwijk Pathmos.

Figuur 2: Blekerstraat, gezicht op de blekerij

Het grootste gedeelte van de bestaande bebouwing binnen het plangebied is tot stand gekomen in de periode 1880-1930, tegelijkertijd met de opkomst en de daarop volgende mechanisatie van de textielindustrie. In het gebied is in de loop der jaren een gemengd straatbeeld gevormd van arbeiderswoningen en herenhuizen, buurt- en stedelijke voorzieningen, kleinere en grotere bedrijven en de latere nieuwbouwwoningen.

Door diverse stadsuitbreidingen en de snelle toename van het inwonertal van de stad vanaf het einde van de 19e eeuw, ontwikkelde het binnensingelgebied zich tot het centrale stadsdeel van Enschede. Zowel functioneel als ruimtelijk is het binnensingelgebied het samenbindende element tussen de naar buiten uitwaaierende woonwijken en industriegebieden enerzijds en het stadscentrum anderzijds. Het is het functionele hart en het meest stedelijke woon- en werkgebied van Enschede. De singel begrenst het hele binnensingelgebied, is een eigen element in de opbouw van Enschede en kenmerkt zich door haar groene karakter.

Het binnensingelgebied bestaat uit een een aantal stedelijke structuurdragers (verbindingswegen en radialen). Dit zijn openbare en over het algemeen aan weerszijden bebouwde ruimten die binnen de stad een ruimtelijk structurerende en functionele centrale rol vervullen. Zij zijn stadsentrees en tegelijkertijd hebben ze als geheel een verbindende betekenis. Deze structuurdragers vormen een ruimtelijk samenhangend raamwerk dat bijdraagt aan de oriëntatie in de stad. Binnen dit raamwerk hebben de verschillende deelgebieden een plaats die past binnen het karakter van het totaal. Structuurdragers worden gemarkeerd door duidelijk herkenbare oriëntatiepunten. Dit zijn elementen of accenten die door afmeting, uiterlijk of een ander karakteristiek opvallen in hun omgeving.

Figuur 3: Emmastraat, ca. 1917

Figuur 4: Spoorlijn, evenwijdig aan de Emmastraat 1943

Vanuit het historisch stadshart van Enschede loopt van oudsher een spinnenweb van lange zandpaden die verbonden zijn met buurtschappen in de omgeving. Door de eeuwen heen werden langs deze zandpaden huizen en bedrijfjes gebouwd. Veel van deze wegen (ook wel radialen genoemd) die vanuit het centrum van Enschede richting de omgeving lopen, zijn nog herkenbaar. Voorbeelden hiervan zijn de lange (dorpse) linten met aaneengesloten bebouwing die in de stad ingesloten zijn en de moderne radialen met grootstedelijke bebouwing en functies. De bebouwing aan weerszijden van de oude radialen in het binnensingelgebied verschillen veelal van schaalniveau met elkaar.

Na het verdwijnen van de textielnijverheid in de stad en ook in het binnensingelgebied zijn grote gaten opgevuld. De nieuwe invulling verschilt vaak qua massa en schaal met de tegenover gelegen kleinschaligere dorpse linten. De Haaksbergerstraat is een radiaal vanuit het stadscentrum richting de omgeving die herkenbaar is in de opbouw van het binnensingelgebied. Aan de zuidzijde bevindt zich grootschalige bebouwing, terwijl aan de noordzijde meer kleinschalige bebouwing te vinden is, waarbij karakteristieken van de lintstructuur herkenbaar zijn.

Figuur 5: Haaksbergerstraat, ca. 1950

Binnen het plangebied is er sprake van een grote diversiteit aan woonmilieus en bestaat er van origine een menging van een groot aantal functies. De veelheid aan stijlkenmerken en kapvormen is opvallend. Deze verscheidenheid heeft haar weerslag op de sfeer per straat of straatdeel. De periodes en de wijze waarop de bebouwing is ontstaan, zijn nogal divers. Stadsvernieuwingsprojecten uit de zeventiger jaren worden afgewisseld met oude 'arbeiderswoningen' en luxere 'burgerwoningen' van rond de eeuwwisseling (19e-20eeeuw) en latere grote vrijstaande kantoor- en woonvilla's en woningbouw met bedrijfsvoering. Ook kenmerkt de wijk zich door een afwisseling van laagbouw met middelhoogbouw en hoogbouw en de aanwezigheid van een aantal grote complexen zoals de bebouwing van de Saxion Hogeschool Enschede en het Medisch Spectrum Twente (locatie Ariënsplein). Deze grote mate van diversiteit en functiemenging van wonen, kantoren en maatschappelijke voorzieningen kenmerkt de wijk in grote mate.

In het plangebied zijn diverse wooncomplexen in de vorm van middelhoogbouw gerealiseerd. Deze wooncomplexen maken deel uit van min of meer op zichzelf staande buurtjes, waarbij een menging van eengezinswoningen en middelhoogbouw is gerealiseerd. De verkavelingsopzet levert twee soorten buitenruimten op: een traditionele straat met woningen met voor- en achtertuinen, en de semi-openbare gebieden rondom de meergezinswoningen.

De stedenbouwkundige structuur wordt enerzijds bepaald door de stedelijke bebouwing (bouwblokken, straatwanden, individuele panden), anderzijds door de stedelijke ruimte (straten, parken, maar ook braakliggende terreinen). Binnen het plangebied is er sprake van zeer uiteenlopende bebouwingstypen met elk hun specifieke karakteristiek (grootschalig, kleinschalig, open versus gesloten wanden, woonbebouwing, kantoorbebouwing etc.) en kwaliteit. De stedenbouwkundige kwaliteit van de openbare ruimte in het plangebied wordt voornamelijk bepaald door de aangrenzende bebouwing. Door de vormgeving, maat en schaal en de architectonische detaillering stralen de gebouwen een bepaalde sfeer uit die een meerwaarde geeft aan de beleving van de openbare ruimte.

In de stedenbouwkundige structuur zijn verschillende deelgebieden te onderscheiden. Deelgebieden zijn eenheden die door een bepaalde ruimtelijke of functionele karakteristiek in hun woonmilieu een samenhangend gebied vormen. Bij sommige deelgebieden is die samenhang erg sterk, bij andere deelgebieden minder.

Het Volkspark is gelegen aan de Parkweg en de Volksparksingel in het noordwestelijk deel van het plangebied. Het Volkspark heeft vanuit de historie, ligging nabij het centrum en schaal een groenfunctie voor de gehele stad Enschede. In het Volkspark bevindt zich o.a. een horecagelegenheid met een grootschalig parkeerterrein. Naast algemeen recreatief gebruik vinden in het Volkspark culturele activiteiten en incidenteel bijzondere evenementen plaats. In het Volkspark moeten de bebouwing en de functies ondergeschikt blijven aan het groene karakter van het park. Door een recente reconstructie en aanpassing van de inrichting van het park is er sprake van een aanzienlijke kwaliteitsimpuls en upgrading. De toegankelijkheid van het Volkspark zal nog verbeterd moeten worden in de vorm van duidelijke entrees om de ruimtelijke relatie van het park met zijn omgeving te verbeteren.

Het Volkspark en omgeving kan voor wat betreft het woonmilieu gekarakteriseerd worden als 'stedelijke villa's': grote, vrijstaande villa's of luxe twee-onder-één-kap woningen op ruime kavels in een lage dichtheid. Er is veel parkachtig openbaar groen waar gedeeltelijk laanachtige beplanting aanwezig is.

Figuur 6: Volkspark

Het gedeelte van het plangebied ten noorden van de Emmastraat (Stadsweide) is aan te merken als een gemengd gebied qua functies en bouwvormen met een parkachtig karakter. De wijk is in de jaren dertig ontstaan, waarin aan de oostrand grootschalige functies zijn opgenomen. In dit gedeelte komen verschillende woonmilieus voor, zoals stedelijk compact wonen, stedelijke villa's en centrummilieu. De ruimtelijke hoofdopzet bestaat uit een halfopen tot open structuur van grootschalige complexen en vrijstaande villa's in een groene setting. De inrichting van de openbare ruimte is beeldbepalend, de gebouwen staan meer op de achtergrond.

De overige wijkdelen binnen het plangebied kunnen qua woonmilieu hoofdzakelijk gekarakteriseerd worden als 'stedelijk compact wonen': dicht bebouwd en kleinschalig met overwegend grondgebonden woningen. Op plekken waar voorheen de textielindustrie was gehuisvest, bevinden zich over het algemeen grootschalige complexen. De ruimtelijke hoofdopzet wordt gekenmerkt door een grote diversiteit aan bouwvormen met een structuur bestaande uit linten met daartussen bouwblokken, deels op zich zelf staande buurtjes van wooncomplexen, deels gesloten blokken en deels braakliggend terrein. De samenhang in de ruimtelijke structuur is versterkt door de grotendeels gerealiseerde nieuwbouwprojecten "In de Groene Bogen" en "De Nassau". Het tracé van de oude spoorlijn is nog aanwezig.

Het gedeelte van de karakteristieke buurt Pathmos, dat aan de westelijke rand van het plangebied ligt, maakt deel uit van een grotere stedenbouwkundige eenheid die op verrassende wijze doorsneden wordt door de Pathmossingel. De eenheid van dit gebied is bijzonder sterk als gevolg van eenheid in architectuur. Deze buurt wordt gekenmerkt door overwegend kleine woningen in één laag met kap, oriëntatie op de openbare ruimte, veel bijzondere hoekoplossingen en een eenduidig kleurgebruik. Het gebied heeft cultuurhistorische kwaliteiten als fraai voorbeeld van een tuindorp. Op subtiele wijze zijn er variaties aangebracht, waardoor een gedifferentieerd en spannend beeld ontstaat.

Pathmos is een tuinstedelijk ensemble, zorgvuldig ontworpen als een hechte stedenbouwkundige en architectonisch eenheid, hetgeen de wijk een eigen, herkenbare identiteit geeft. De tuinstedelijke ensembles zijn de eerste echt integraal ontworpen wijken van Enschede. De wijken hebben de bouwstijl die in de volksmond 'jaren dertig woningen' heet. De ruimtelijke hoofdopzet wordt gekenmerkt door kleinschalige, gesloten bouwblokken met grondgebonden woningen en bijzondere aandacht voor gebouwen bij wijkentrees en hoekoplossingen. Dit wijkdeel kent een opzet van korte en kromme straatjes met af en toe verspringende straatwanden, waardoor verschillende ruimtes ontstaan. De inrichting van de openbare ruimte is stenig en met de nadruk op de ontsluitings- en parkeerfunctie. De Pathmossingel is onderdeel van het tuindorp.

Figuur 6: hoek Pathmossingel - Sterkestraat

De Emmastraat en de Blekerstraat zijn de historische dragers van de wijkdelen Horstlanden en Veldkamp, waarlangs zich oorspronkelijke lintbebouwing bevindt. Ook nu nog vervullen zij een belangrijke functie als dragers van de ruimtelijke hoofdstructuur van die wijkdelen. De Emmastraat en Blekerstraat hebben een interessant profiel en een boeiend beloop door de krommingen in combinatie met de begeleidende straatwanden. Arbeiderswoningen, herenhuizen (uit het begin van de vorige eeuw en de dertiger jaren) en bedrijfsbebouwing wisselen elkaar af. Bijzondere hoekoplossingen in de bebouwing uit deze periode zijn typerend voor het bouwen in die tijd en worden als een bijzonder kenmerk en kwaliteit gezien.

De Haaksbergerstraat vormt een van de belangrijke radialen in de hoofdwegenstructuur van de stad Enschede. Deze structuurdrager kent een duidelijk opgaande ruimtelijke opbouw. Naarmate deze straat het stadscentrum nadert, neemt de stenigheid aan weerszijden van de straat toe alsmede de mate van aaneengeslotenheid en bouwhoogte. Langs de gehele Haaksbergerstraat binnen het plangebied is verspreid een aantal winkels gevestigd met een concentratie hiervan in het gedeelte globaal gelegen tussen de Janninksweg en het Veldkamppad als ook een concentratie tussen de Emmastraat en het oude spoortracé. Deze overwegende winkelfunctie wordt incidenteel afgewisseld door horeca, kleinschalige dienstverlening en bedrijvigheid en maatschappelijke voorzieningen. Deze functiemening binnen deze zones wordt ter plaatse aanvaardbaar geacht. De strook bebouwing langs de Haaksbergerstraat, globaal gelegen tussen het Veldkamppad en het voormalig spoorwegtracé is aan te merken als een functioneel gemengd gebied met een overwegende woonfunctie, afgewisseld door maatschappelijke voorzieningen, zakelijke dienstverlening en een grootschalige winkel alsmede sportvoorziening.

De wijk Horstlanden-Veldkamp is één van de stedelijke herstructureringswijken van Enschede. Op twee herontwikkelingslocaties zijn nieuwbouwprojecten voor woningbouw grotendeels gerealiseerd.

Voor een voormalig fabrieksterrein, ontsloten door een oude spoorlijn, is het plan "In de Groene Bogen" ontwikkeld. Op deze inbreidingslocatie worden 200 koop- en 40 huurwoningen gerealiseerd. De meeste nieuwbouwwoningen zijn inmiddels opgeleverd. Het gebied ligt tussen de Emmastraat, de Zwedeweg, de Blekerstraat en de Janninksweg en tegen de Kortenaerstraat en de Tromplaan. Het nieuwbouwplan sluit niet alleen naadloos aan op de bestaande structuur van de wijk, maar geeft deze ook een nieuwe (extra) identiteit. De bebouwing bestaat voornamelijk uit eengezinswoningen, die tevens stedelijke wanden vormen. In het midden van het plan ligt een buurtpark, wat het aangename beeld oplevert van wonen aan een gemeenschappelijk park. Dit parkelement wordt ruimtelijk omsloten door bebouwing in milde vloeiende bewegingen: de groene bogen. Het voormalige spoortracé, onderdeel van de fietsroute en de groene kern zijn aan elkaar verbonden.

Figuur 7: Stedenbouwkundig plan "In de Groene Bogen"

Op het voormalige WEBH-terrein is het plan De Nassau gerealiseerd, dat voorziet in woningbouw met een gezondheidscentrum. Dit nieuwbouwproject is gerealiseerd op een inbreidingslocatie omsloten door de Waldeckstraat, de Emmastraat, de Blekerstraat en de Haaksbergerstraat. Het plan bestaat deels uit appartementen en deels uit woningen die zijn onderverdeeld in verschillende bouwtypen. Er is tevens een plein gecreëerd, het hart van het plan De Nassau, met een open karakter. Daarnaast is het gezondheidscentrum “De Veldpoort” opgenomen dat integrerend deel uitmaakt van het complex. Het gezondheidscentrum is multifunctioneel ingericht. Het wordt o.a. gebruikt door huisartsen, praktijkassistentes, fysiotherapeuten, algemeen maatschappelijk werkers en psychologen.

Figuur 8: Plan De Nassau

2.1.2b Beschrijving van de verkeersstructuur

Het geheel van radialen (o.a. Haaksbergerstraat), centrumring en de singelring vormt samen met de beschikbare parkeervoorzieningen de hoofdverkeersstructuur van het binnensingelgebied. Het primaire wegensysteem binnen het plangebied valt voor een groot deel samen met de historische assen, zoals de Emmastraat en de Blekerstraat. Door de wijk loopt een openbaar vervoerroute. Deze stadsbuslijn doorkruist de wijk via de Bisschopstraat, Kortenaerstraat, Emmastraat en de Zwedeweg naar de Pathmossingel. Daarnaast is de Haaksbergerstraat, aan de westzijde van het plangebied, een belangrijke openbaar vervoerroute voor zowel het stadsvervoer alsook het streekvervoer. Met de aanleg van een langzaam verkeersverbinding over het voormalig spoortracé is er een aantrekkelijke doorgaande fietsroute ontstaan tussen de buurten onderling. Deze fietsverbinding is door vormgeving en inrichting als zodanig goed herkenbaar.

In verband met het project "Duurzaam veilig verkeer" is het gehele plangebied, voorzover gelegen binnen de hoofdstructuurwegen, aangewezen als verblijfsgebied. Binnen het verblijfsgebied geldt een maximum snelheid van 30 km/uur. Het streven naar verkeersveiligheid, leefbaarheid en beperking van het autoverkeer is bepalend voor de inrichting van de openbare ruimte. De wegen worden zodanig ingericht dat de overlast van het gemotoriseerd verkeer afneemt en dat fietsers en voetgangers gemakkelijker en veiliger hun weg kunnen vinden.

Anderzijds is bereikbaarheid een noodzakelijke voorwaarde voor het goed functioneren van winkels, bedrijven en voorzieningen. Uitgangspunt voor de verkeersstructuur is dat doorgaand, wijkvreemd autoverkeer, zoveel mogelijk wordt geweerd en dat de wijk voor bestemmingsverkeer wel toegankelijk blijft. Dit komt het leefklimaat en de verblijfskwaliteit in de woongebieden ten goede.

2.1.2c Beschrijving van de groenstructuur

Het structuurbepalend groen op stadsniveau heeft een geledende functie voor de stad en vormt bovendien de verbinding tussen stad en landschap. Deze verbinding is van belang voor recreatie, milieu en ecologie.

De volgende op stadsniveau structuurbepalende elementen zijn met name ook voor de wijken en buurten binnen het plangebied structuurbepalend:

• het Volkspark;
• het voormalig spoorwegtracé;
• de singels.

• 1. Het Volkspark heeft vanuit de historie, schaal en ligging een recreatieve groenfunctie voor de gehele stad. Door een recente renovatie en aanpassing van de inrichting van het park aan de eisen van deze tijd en een verbetering van de toegankelijkheid is de ruimtelijk visuele relatie van het Volkspark naar de wijk en naar de andere delen van de stad versterkt.
• 2. Het voormalig tracé van de spoorlijn Enschede-Ahaus loopt dwars door de wijk Horstlanden-Veldkamp in noordwest-zuidoost richting. Doordat dit tracé al enkele tientallen jaren niet meer als zodanig in gebruik is, kon de natuur hier haar gang gaan. Hierdoor is dit tracé een groene zone geworden waar ordening in moest worden aangebracht. In de planrealisatie van het project "In de Groene Bogen" is hierin voorzien, waardoor het voormalig tracé de drager vormt van een vernieuwde groenstructuur.
• 3. De singels vormen door de aanwezigheid van groene elementen groene routes op stadsniveau.

Op wijk- en buurtniveau zijn parken en groene verbindingslijnen (laanbeplanting) van groot belang voor de kwaliteit van de openbare ruimte en de belevingswaarde van het groen. Met de realisatie van de beide ontwikkelingslocaties voor woningbouw in het plangebied is het belangrijkste knelpunt in de groenstructuur binnen het plangebied, namelijk een tekort aan buurtgroen, opgeheven. Binnen het plan "In de Groene Bogen" is een kwalitatief hoogwaardig nieuw groenelement gerealiseerd door de aanleg van een buurtpark met ruimtelijk visuele relaties naar de wijk.

Uitgangspunt bij de verdere ontwikkeling van de groenstructuur binnen het plangebied is dat bestaande groenelementen en lineaire structuren worden verbeterd, waar mogelijk nieuwe groenelementen worden gerealiseerd en dat de groenelementen zoveel mogelijk met elkaar in verbinding worden gesteld.

2.1.3 Buurtkarakteristieken

De buurt Horstlanden kent twee gezichten. In het zuiden ligt de nadruk op het wonen, vooral goedkope huurwoningen en wooneenheden van particuliere verhuurders. Verder naar het noorden ligt Stadsweide, een gebied met twee grote stedelijke voorzieningen: de Saxion Hogeschool en het Medisch Spectrum Twente (locatie Ariënsplein). Daarnaast komen hier commerciële functies voor en hoogwaardige woningen, zoals stedelijke villa's en appartementen. De wijk heeft daarnaast belangrijke kwaliteiten zoals het Volkspark en vele karakteristieke gebouwen.

Figuur 9: Saxion Hogeschool, M.H. Tromplaan 30

In de buurt Veldkamp, voorzover gelegen ten westen van de Haaksbergerstraat, ligt de nadruk op de woonfunctie. Hier zijn de de goedkopere eengezinswoningen gelegen. Daarnaast komt hier nog enige bedrijvigheid voor. Langs de Haaksbergerstraat is er sprake van een mix van functies met overwegend detailhandel.