Voorstad-Oost / Rielerenk

5.2 Archeologie / cultuurhistorie en monumenten

5.2.1 Archeologie

Prehistorie

In Voorstad-Oost zijn geen vindplaatsen of vondsten uit de prehistorie bekend. Wel is het grootste deel van het gebied relatief hoog gelegen. Op vergelijkbare locaties elders in Deventer zijn vindplaatsen uit alle perioden tussen het mesolithicum en de (laat) Romeinse tijd aangetroffen.

Ten noorden van Voorstad-Oost, op het terrein van het psychiatrisch ziekenhuis Brinkgreven (projectnr. 242) is in 2004 een booronderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn scherven uit de ijzertijd (800-12 voor Chr.) gevonden. Dit is een aanwijzing dat ook in Voorstad-Oost rekening moet worden gehouden met vindplaatsen uit de prehistorie.

Op het terrein van het ziekenhuis werden van 2002-2004 sporen uit de prehistorie, middeleeuwen en nieuwe tijd opgegraven (project 226). Het ging om sporen uit het mesolithicum (880-4900 v. Chr.), de midden bronstijd (1800-1100 v. Chr.) en de ijzertijd (800-12 v. Chr.). De sporen uit de midden bronstijd lopen waarschijnlijk door buiten het opgegraven terrein naar het zuiden. Het prehistorische akkergebied strekte zich uit van het opgegraven terrein naar het zuiden over de dekzandrug. Deze sporen worden verwacht in de omgeving van de sportvelden en mogelijk ook bij de Douwelerkolk.

Bestemmingsplan Voorstad Oost / Rielerenk, archeologisch onderzoek en archeologische verwachting

Middeleeuwen

Voorstad-Oost hoort bij de gebieden direct buiten de middeleeuwse stad, die de stadsvrijheid vormden. Binnen het schootsveld van de stadsmuren mochten geen gebouwen worden geplaatst, omdat die als beschutting voor aanvallers konden dienen. In de stadsvrijheid lagen molens, blekerijen, herbergen en enkele wegkapellen. Ook hadden sommige bewoners van de stad tuinen en moestuinen buiten de stadsmuren.

De Rielerenk en Douwelerkolk lagen verder van de middeleeuwse stad en behoorden tot de randen van de stadsvrijheid, waar de landbouwgronden van de stad lagen.

Douvelderdijk

Waar de 2e Vetkampdwarsstraat uitkomt op de Rielerweg liep naar het oosten toe de Douvelderdijk. Deze dijk werd in de 12de of de 13de eeuw ten noorden van de Veenen aangelegd om Salland te beschermen tegen hoge waterstanden van de IJssel. De dijk wordt voor het eerst vermeld in 1350. Waarschijnlijk is bij het aanleggen van de dijk gebruik gemaakt van de hogere delen in het landschap. Door deze met elkaar te verbinden kon de dijk worden aangelegd.

Spanjaardsdijk

In het uiterste noorden van het bestemmingsplangebied, ter hoogte van de splitsing Brinkgreverweg-Raalterweg, loopt de Spanjaardsdijk. Deze dijk heeft waarschijnlijk een laatmiddeleeuwse oorsprong en werd voor het eerst vermeld in 1785 op de Hottinger Kaart. Het is onduidelijk of de Spanjaardsdijk een werkelijke waterkerende functie had of dat het een weg is die verhoogd is aangelegd.

Landweren en kiekebelt

De landweren rond Deventer werden in de 14de eeuw aangelegd als onderdeel van een groot verdedigingssysteem van sloten, wallen en houtwallen en op sommige plaatsen palissaden. Het systeem werd aangelegd rond de landbouwgebieden van de stad om deze te beschermen tegen aanvallen van buitenaf.

Op de noordwestgrens van het bestemmingsplangebied, ter hoogte van Brinkgreverweg 101-105, ligt mogelijk nog een deel van de landweer tussen Borgelerhek en Colmschate. Deze landweer liep tussen het Borgelerhek en het Hof van Colmschate. Borgelerhek was een doorgang in de landweer, die ongeveer op de locatie van de huidige bebouwing tussen de Laan van Borgele, de Karel de Grotelaan en de Lebuïnuslaan lag. Het Hof van Colmschate lag waarschijnlijk in de omgeving van het huidige stadion van Go Ahead Eagels. Ondanks de vermoedelijke locaties van de doorgangen, is de exacte loop van de landweer niet bekend.

In het oosten van het bestemmingsplangebied liep de Landweer om de Kolk. In de buurt van de landweer lag een kiekebelt aan de Douwelerkolkweg. Hiervan een restant nog zichtbaar. Het is onduidelijk uit welke periode de kiekebelt dateert, het is mogelijk dat hij in dezelfde tijd als de Landweer om de Kolk is aangelegd.

Een deel van de Douwelerkolkweg is aangewezen als archeologisch monument, omdat er een omwalling uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd ligt. Dit monument geldt als Terrein van hoge archeologische waarde, monumentnr. 13843, CMA nr. 33F-007.

Hof van Colmschate

De exacte locatie van het Hof van Colmschate is niet bekend, maar ligt vermoedelijk in de directe omgeving van het huidige stadion van de Go Ahead Eagles. Het Hof van Colmschate had een bijzondere status. Tot 1528 zetelde hier de ambtsman van de bisschop van Utrecht. De hof vormde het economische centrum van de bisschoppelijke bezittingen van de bisschop rond Deventer. Hier werd de pacht van deze boerderijen verzameld en werd rechtgesproken. Ook was deze boerderij het "beroepshof" voor de rechtbanken van andere vergelijkbare bisschoppelijke hoven in Twente.

Door Verlinde is in het verleden bij het voetbalstadion een archeologische waarneming gedaan (projectnr. 1034).

De Rozengaard

In de uiterste zuidwesthoek van het bestemmingsplangebied, ter hoogte van Brinkgreverweg 4, lag de herberg De Rozengaard. Op de kaart van Jacob van Deventer uit 1560 zijn ten noorden van de stad de moestuinen zichtbaar en is te zien dat hier ook gebouwtjes werden neergezet. Eén van de tuinen werd 'rozengaard' genoemd en kwam in 1387 al voor in de zogenaamde cameraars-rekeningen. De naam blijft bestaan, want op de kadastrale kaart van 1832 staat een gebouw, waarschijnlijk een herberg, en erf met de naam Rozengaard. De eigenaar was logementhouder en bezat ook een tuin naast het erf. Dit erf ligt langs de noordgrens van het bestemmingsplangebied.

Historische boerderijen

In het plangebied lag een aantal historische boerderijen met een eerste vermelding in de late middeleeuwen en de nieuwe tijd. Deze zijn te vinden in de lijst met historische boerderijplaatsen. Rond historische boerderijen zijn bufferzones van 100 m aangegeven, waarin oudere voorgangers worden verwacht. Ook de boerderijen die zelf niet in het bestemmingsplangebied lagen, maar waarvan de bufferzone wel hierbinnen valt zijn in deze lijst opgenomen.

Historische boerderijen
Naam	Eerste vermelding	Ter hoogte van adres
Tolnerink - Brinkgreve	1399	Brinkgreverweg
Aan de Dijk	1660	Nico Bolkesteinlaan-Rielerweg-Ramelestraat
Alferdink - Het Riele	1399	Mensinksdijkje-de Botterije
Mensink	1399	Mensinksdijkje
Warmboldink	1399	Oude Rielerweg 1
Klein - of Schuur Wannink	1822	Timmermansweg 1
Groot Wannink	1399	Timmmermansweg 3
Kraaiken - Doornenkamp	1601	Nico Bolkesteinlaan-Kolkmansweg
Severdink - Kolkman	1399	Nico Bolkesteinlaan 20-22
Barink	1399	Nico Bolkesteinlaan-Colmschaterstraatweg 32
Huis de Kolk	1759	Douwelerkolkweg
Vriezenbelt	1601	Douwelerkolkweg

Erve Mensink en Warmboldink

Op het ziekenhuisterrein zijn van 2002-2004 sporen uit de prehistorie, middeleeuwen en nieuwe tijd opgegraven (project 226). Hier werden resten van twee laat middeleeuwse erven aangetroffen: Erve Mensink en Warmboldink. De erven werden voor het eerst vermeld in 1399. Daarnaast zijn een omgracht perceel en een hopplantage uit de late middeleeuwen opgegraven.

Het is mogelijk dat de hopplantage doorliep naar het zuiden en bij de historische boerderij Severink-Kolkman, voor het eerst vermeld in 1399, te vinden is. Deze boerderij lag langs de Douvelderdijk in het noorden van het bestemmingsplangebied.

Nieuwe Tijd

Schans Tachtigjarige Oorlog

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is Deventer twee keer belegerd, in 1578 en 1591. In 1568 werd het eerste garnizoen in de stad gelegerd om de religieuze onrusten te beteugelen. In de jaren daarop werden er steeds meer soldaten van het Spaanse leger naar Deventer gebracht. Pas in mei van het jaar 1578 verklaarden de opstandige Staten-Generaal de bezettende legers van Deventer, en Kampen, de oorlog. Onder leiding van Rennenberg werd het Staatse leger enkele maanden na de oorlogsverklaring rond de stad Deventer gelegerd. In november van datzelfde jaar werd een overeenkomst gesloten met de bezetters, zodat Rennenberg niet tot een definitieve stormloop over hoefde te gaan. De dag na de overeenkomst verliet het Spaanse leger de stad en nam Rennenberg de macht over.

De schansen die bij de belegering werden aangelegd, zijn onder andere op het historische schilderij van het beleg van Rennenberg uit 1578 te zien. Zo ook de schans in het plangebied. Dit belegeringswerk zou zich volgens het schilderij ongeveer moeten bevinden op het kruispunt Brinkgreverweg - Rielerweg - Bierstraat, in het westen van het plangebied.

Tweede uitleg vesting

Na het tweede beleg in de Tachtigjarige Oorlog bleek dat de stenen muren van de stad niet bestand waren tegen de nieuwe, zwaardere, vuurwapens. Tussen 1597 en 1621 werd daarom een nieuwe vestinggordel rond Deventer aangelegd. Hierbij werden aarden wallen opgeworpen. In deze wallen werden meerdere vijfhoekige bastions aangelegd, welke werden omgeven door een gracht. Rond 1700 werd de vestinggordel verder uitgebreid met ravelijnen. Dit zijn vijfhoekige versterkte eilanden die zich aan de buitenkant van de vestingwal bevonden. Een deel van de punten van de ravelijnen ligt in het uiterste zuiden van Voorstad-Oost.

Huizen bij de kolk

In het westen van het plangebied lagen verschillende horrea, (hooi- of graan)schuren, genaamd Huizen bij de Kolk. Het gebied waar deze schuren in lagen, wordt grofweg begrensd door de Brinkgreverweg in het westen, de N. de Cusastraat en het Smallepad in het oosten en de Rieler- en Rozengaarderweg in het zuiden. De horrea worden voor het eerst afgebeeld op de kaart van Jacob van Deventer uit 1560.

De Zwarte hoop

Direct ten noorden van de Huizen bij de kolk, ter hoogte van Zwarte Hoopstraat 9-11, lag de blekerij de Zwarte Hoop, eerder bleekerij Nieuwenhuis. De blekerij is te zien op de kadastrale kaart van 1832.

Buitenplaats De Kolk

Langs de Douwelerkolk werd in 1759 de buitenplaats De Kolk aangelegd. Het huis is gesloopt in 1966, maar het park is nog aanwezig. Het is mogelijk dat resten van het huis nog in de bodem aanwezig zijn, omdat onder de grond waarschijnlijk niet gesloopt is.

Landgoed Brinkgreve

Ten noorden van het bestemmingsplangebied ligt landgoed Brinkgreve. Al in de viertiende eeuw is er sprake van een landgoed, ook wel bekend onder de naam Tolnerink. Het herenhuis dat nu nog te zien is langs de Brinkgreverweg werd in gebouwd in 1790. In 1874 werd het landgoed gekocht door het St. Elisabethsgasthuis, wat er de grondslagen legde voor een psychiatrisch ziekenhuis. Tegenwoordig wordt het terrein nog steeds gebruikt voor het huisvesten van geestelijke gezondheidszorg door Dimence.

Bestemmingsplan Voorstad Oost / Rielerenk, historische elementen Voorstad Oost

Bestemmingsplan Voorstad Oost / Rielerenk, historische elementen Rielerenk

Tweede Wereldoorlog

Op een serie luchtfoto's uit april 1945 is te zien waar de verdedigingswerken rond Deventer lagen. Hierop is te zien dat door het bestemmingsplangebied een anti-tankgracht liep. Deze liep grofweg langs de Henri Dunantlaan, een deel van de Nico Bolkesteinlaan, de Bekkumerstraat en het Fooyerpad, een stukje langs het spoor, ten zuiden van de sportvelden langs naar de Douwelerkolk. Delen van de anti-tankgracht waren versterkt met een mijnenveld. Ook lag er een loopgraaf langs de Henri Dunantlaan en de Averlostraat, en een loopgraaf langs de Douwelerkolk.

Op de luchtfoto's zijn ook versterkte boerderijen herkenbaar. In het bestemmingsplangebied zijn dat boerderij Severink-Kolkman, boerderij Warmboldink en de boerderij aan Mensinksdijkje 33. Deze boerderijen waren versterkt met loopgraven en schuttersputten.

Verwachting, selectie

Verreweg het grootste deel van het bestemmingsplangebied heeft een middelhoge archeologische verwachting. In de zuidelijke punt en in het midden van het bestemmingsplangebied ligt een zone met een hoge verwachting.

Het oosten van het bestemmingsplangebied, bij de Douwelerkolk, heeft een lage verwachting.

Het gebied van de sportterreinen heeft een matige verwachting, omdat hier vermoedelijk drainage is aangelegd. Op basis van de hoogte en ligging ten opzichte van bekende vindplaatsen hebben de sportvelden echter een hoge en middelhoge verwachting. Het terrein van het ziekenhuis is al archeologisch onderzocht en vrijgegeven. Het terrein is daarom opgenomen zonder archeologische verwachting.

Verspreid over het plangebied en langs de noordgrens van het plangebied ligt een aantal kleine gebieden met een lage en matige verwachting.

Bestemmingsplan Voorstad Oost / Rielerenk, archeologische verwachting

Wijze van omgang met archeologische waarden in dit bestemmingsplan

De archeologische waarden worden beschermd middels twee dubbelbestemmingen: 'Archeologische verwachting' en 'Archeologisch waardevol gebied'. In de eerste dubbelbestemming worden gebieden gelegd die in bovenstaande kaart een middelmatige of hoge archeologische verwachting hebben. De gebieden met een lage of matige archeologische verwachting kennen geen bijzondere archeologische bescherming.

In de dubbel bestemming "Archeologisch waardevol gebied' zijn de specifieke archeologische waarden van de Archeologische Monumentenkaart (AMK) gelegd. In onderhavig plan betreft het de Douwelerkolkweg (omwalling en kiekebelt).

5.2.2 Cultuurhistorie

Binnen het plangebied bevinden zich diverse cultuurhitorisch waardevolle elementen. Deze staan aangeduid op de beide kaarten op pagina 58. De volgende elementen zijn van belang:

Historische elementen in Voorstad-Oost:

• De Rozengaard (tuin en herberg)
• Huizen bij de Kol (hooi- of graanschuren)
• Douvelderdijk
• De Zwarte Hoop (blekerij)
• Historische boerderij

Historische elementen Rielerenk e.o.:

• Douvelderdijk
• Landweer om de Kolk
• Douwelerkolkweg: omwalling en kiekebelt
• Buitenplaats om de kol
• Historische boerderijen

De gehele Voorstad-Oost is hiernaast een oude stadswijk en in die zin ook vanuit cultuurhistorisch opzicht waardevol, met name de oude uitvalswegen: de Brinkgreverweg, Rielerweg en Oude Holterweg. In de cultuurhistorische beschrijving 'Voorstad-Oost, Deventer', SteenhuisMeurs, september 2010 worden de aanwezige cultuurhistorische waarden beschreven.

5.2.3 Rijks- en Gemeentelijke monumenten

Bestaande monumenten

Binnen het plangebied bevinden zich de volgende monumenten:

• Rielerweg 73
• Brinkgreverweg 184
• Veenweg 71

Hieronder worden deze monumenten besproken:

Rielerweg 73

Het betreft de R.K. Heilige Johannes Vianney Kerk, die is gebouwd rond 1930. Dit gebouw heeft de status van Rijksmonument.

Brinkgreverweg 184

Kerk Rielerweg 73

Brinkgreverweg 184

Het betreft het complex van het Indisch landbouwmuseum. Het gebouw heeft de status van Rijksmonument (Rijksnummer 510730 en MIP-nummer DV0263).

Veenweg 71

Het betreft een gebouw dat op de lijst van industrieel erfgoed staat.

Omgang met monumenten in dit bestemmingsplan

Zoals uit bovenstaande blijkt zijn binnen het plangebied enkele gemeentelijke monumenten gelegen. Deze worden beschermd middels de gemeentelijke monumentenverordening. Het is om die reden niet zinvol om voor de bescherming van de cultuurhistorische waarde van deze monumenten een regeling op te nemen in onderhavig bestemmingsplan. De monumenten worden binnen het genoemde regime immers reeds beschermd.

5.2.4 Conclusie

De aspecten archeologie, cultuurhistorie en monumenten vormen geen belemmeringen voor de uitvoerbaarheid van onderhavig bestemmingsplan. De archeologische waarden worden beschermd middels een dubbelbestemmingen 'Archeologische verwachting' en 'Archeologisch waardevol gebied'.