Dorpsstraat 290

3.3 Beschermd dorpsgezicht Kiel-Windeweer

Vertrekpunt van beleidsvorming voor het gebied Kiel-Windeweer vormt enerzijds het behoud en de bescherming van het beschermd dorpsgezicht. Anderzijds ligt er de uitdrukkelijke wens van de bewoners van het dorp om de levendigheid in het dorp te behouden en waar mogelijk te versterken. Duidelijk mag zijn, dat de karakteristieke waarden bepalend zijn voor nieuwe ontwikkelingen in het gebied. Nieuwe ontwikkelingen die een ruimtelijke impact hebben, zullen de huidige beeldkwaliteit moeten ondersteunen of versterken.

3.3.1 Algemene beschrijving

Het beschermd dorpsgezicht Kiel-Windeweer omvat globaal gezien het gehele dorp Kiel-Windeweer. Dat wil zeggen het gedeelte van het Kielsterdiep vanaf de voormalige splitsing met het gedempte Nieuwe Compagniesterdiep in het noorden tot aan het verbindingskanaal naar Annerveenschekanaal in het zuiden en de aan weerszijden van het hoofddiep gelegen bebouwing en landerijen tot op een afstand van 625 meter uit de as van het Kielsterdiep. De kaart op de volgende pagina laat de begrenzing van het beschermd dorpsgezicht zien.

Hoewel de ruimtelijke structuur van vóór 1850 dateert, is de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht mede gebaseerd op het feit dat Kiel-Windeweer geldt als een zeer gaaf voorbeeld van een agrarische veenkoloniale nederzetting, waar de ruimtelijk-historische en architectuurhistorische ontwikkelingen in de periode 1850-1940 zeer duidelijk zichtbaar zijn. Deze ontwikkelingen stonden in nauw verband met de toenmalige economische, agrarische en landschappelijke ontwikkelingen in de Groningse Veenkoloniën die uniek zijn voor Nederland.

Begrenzing beschermd dorpsgezicht

3.3.2 Typering van de te beschermen waarden

Kenmerkend voor Kiel-Windeweer is de sterke binding tussen de ruimtelijke structuur, het bebouwingsbeeld en het omliggende landschap. De planmatige aanleg van het hoofddiep, de zijkanalen maar ook de positionering van de oorspronkelijke (agrarische) bebouwing zijn verantwoordelijk voor deze ruimtelijke eenheid. Veel draaibruggen zijn nog aanwezig en zorgen voor een geleding van het hoofdkanaal. De intensiteit van de bebouwing langs beide zijden van het kanaal is aan de noord- en zuidzijde van het dorpsgebied minder dicht. Terwijl in het centrumdeel van het dorp de bebouwing dichter is. Het zijn met name de te onderscheiden structuren die bepalend zijn voor het beeld. Bij het bebouwingsbeeld is vooral de dichtheid van de bebouwing, de situering van de panden ten opzichte van het diep en bij de grotere bebouwingsstructuren de positie op de kavel van belang. De beeldkwaliteit van de individuele bebouwing is minder bepalend. Met uitzondering uiteraard van de waarde die de aangewezen rijks- en gemeentelijke monumenten en beeldbepalende, karakteristieke, panden in het gebied vertegenwoordigen en toevoegen aan het totale beeld.

Hieronder volgt een opsomming van de voor het beschermd dorpsgezicht karakteristieke ruimtelijke kenmerken en het bebouwingsbeeld. Vervolgens worden (per element) de uitgangspunten van beleid geformuleerd die moeten leiden tot bescherming en versterking van die waarden.

3.3.3 De ruimtelijke structuur

De ruimtelijke structuur wordt bepaald door de volgende elementen.

1. HET HOOFDDIEP EN DE WIJKEN

Het hoofddiep is de as van de kenmerkende lineaire structuur die bepalend is voor de ruimtelijke structuur mede in relatie tot het bebouwingsbeeld. Het hoofddiep vormt met de aangelegde wijken en zwetsloten een rationeel patroon. Diep en wijken zijn in het bestemmingsplan specifiek voorzien van de bestemming 'Water'. De resterende smalle zwetsloten die oorspronkelijk het 'eiland' tussen de wijken deelden zijn voorzien van een dergelijke bestemming of worden beschermd met een aanlegvergunningenstelsel.

2. DE OEVERS LANGS HET HOOFDDIEP

Van oudsher werden langs de oevers van het hoofddiep geen bomen of andere opgaande beplanting geplant. Momenteel zijn de oevers van het hoofddiep over grote delen slechts begroeid met gras en niet met opgaande begroeiing. Langs kleinere delen van het diep komt opgaande beplanting voor in de vorm van loofbomen. Deze beplanting kan niet worden gekwalificeerd als onacceptabel beeldverstorend. Niettemin is het ongewenst opgaande beplanting zich verder te laten uitbreiden langs het diep. Het onbegroeid laten van de oevers versterkt het beeld van de lineaire structuur. Om dezelfde reden - het zoveel als redelijk is instandhouden van de lineaire structuur - is in het bestemmingsplan de aanleg van steigers verboden, met uitzondering van bestaande steigers en de steigers/kades die in het kader van de verbetering van de vaarverbinding Oost-Groningen zijn gerealiseerd.

3. DE BRUGGEN

Veel bruggen zijn nog aanwezig in het dorpsgebied. De locatie en de omvang van de bruggen zijn in de verbeelding expliciet aangegeven. Op deze manier is de aanleg van bredere bruggen dan wel nieuwe bruggen op andere locaties uitgesloten. Vervanging van bruggen kan alleen met bouwvergunning en in overeenstemming met de karakteristieken van het dorpsgezicht.

4. HET WEGENPATROON

De wegen aan de oost- en westzijde van het diep worden expliciet op de verbeelding (plankaart) opgenomen en voorzien van een eigen bestemming.

De bepalende infrastructuur behoort tot publiek eigendom. Het Waterschap Hunze en Aa's is sinds 2005 de eigenaar van het Kieldiep. De gemeente is in de meeste gevallen eigenaar van de oevers, de bermen en de wegen naast het diep. Ingeval er geen weg grenst aan het diep is het Waterschap eveneens eigenaar van de berm en de oever. De bruggen zijn in eigendom van de gemeente Hoogezand-Sappemeer. De nieuw gerealiseerde brug over het diep ter plaatse van de Zuidlaarderweg is in eigendom van de provincie. Bij het beheer van en mogelijke veranderingen aan de infrastructuur zal rekening worden gehouden met de karakteristieke waarden daarvan.

De hierboven weergegeven onderdelen van de ruimtelijke structuur is in het bestemmingsplan op twee manieren beschermd. Enerzijds door het specifiek bestemmen van gebruiken die planologisch relevant verschillen (zoals 'water' en 'verkeer'). Anderzijds door het opnemen van een dubbelbestemming 'beschermd dorpsgezicht'. Die dubbelbestemming stelt voorwaarden aan het gebruik en de inrichting van alle bestemmingen die binnen het beschermd dorpsgezicht voorkomen. Zo is in de dubbelbestemming een aanlegvergunningstelsel opgenomen voor het reguleren van de aanplant van opgaand groen, het dempen van sloten en de aanleg van steigers.

3.3.4 Bebouwingsbeeld

De bebouwing langs het Kieldiep situeert zich hoofdzakelijk met de nokrichting haaks op het hoofddiep. De bebouwing staat op veel plaatsen dicht op elkaar en dicht op de weg. Typerend is de afwisseling van kleinschalige en grootschalige bebouwingselementen langs het kanaal. De kleinschalige elementen bestaan voornamelijk uit verschillende typen woonhuizen die vanaf ongeveer 1875 zijn gebouwd. Grootschalig zijn de boerderijen, één of twee per 'eiland'. De oudere boerderijen staan dicht op de weg. De boerderijen van meer recente datum verder van de weg. De bebouwing concentreert zich in het 'centrum' van het dorp (Windeweer-Noord) terwijl de noordzijde (De Kiel) en de zuidzijde (Windeweer-Zuid) een grove korrel van bebouwing laat zien. Elk zodanig te typeren dorpsgebied heeft zijn eigen kenmerken. Die worden hieronder beschreven. De verschillende kenmerken zijn vooral ruimtelijk-historisch van belang. In de bestemmingsregeling wordt geen onderscheid tussen de drie gebieden gemaakt.

1. DE KIEL

Langs het kanaal is dunne bebouwing dan wel geen bebouwing aanwezig. Hierdoor is er een duidelijke visuele relatie te onderscheiden met het achterliggende open gebied. De bebouwing groepeert zich in zekere mate in de omgeving van de schutsluis en vooral ter hoogte van de kruising met de Zuidlaarderweg. Hier en daar komt tussen de weg en het kanaal opgaande beplanting voor (loofbomen). Ter plaatse van de kruising met de Zuidlaarderweg is medio vorige eeuw een deel van het Kielsterdiep gedempt en zijn enkele woningen gesloopt. Het betekende een verzwakking van het karakter ter plaatse.

Handhaving van de structuur en situering van de bebouwing wordt bereikt door de wijze waarop in combinatie met de planregels op de verbeelding (plankaart) bebouwingsvlakken worden toegekend. Vergaande verbijzonderingen van de bouwregels is niet nodig. Wel wordt in de regels bepaald, dat de hoofdgebouwen met de nokrichting haaks op het hoofddiep moeten worden gebouwd. Van deze bepaling kan ontheffing worden verleend mits het bebouwingsbeeld hierdoor niet wordt aangetast.

2. WINDEWEER-NOORD

De te onderscheiden kern van het dorp - het gedeelte ten zuiden van de kruising met de Zuidlaarderweg tot ongeveer de splitsing van de Kielsterachterweg met de weg naar Borgercompagnie en Veendam - is het meest dichtbebouwd. Uiteraard met name aan de 'drukke' westzijde (Dorpsstraat) van het kanaal. De bebouwing is vooral kleinschalig. De oudere boerderijen staan pal aan de weg.

Aan de oostzijde van het kanaal (Pieter Venemakade) is de bebouwing minder dicht en daardoor is het bebouwingsbeeld hier meer oorspronkelijk. Op enkele plaatsen groeit opgaande beplanting tussen de weg en het kanaal. De omgeving van de monumentale voormalige NH kerk (thans restaurant) is aan weerszijden van het diep zeer authentiek. Bij het huidige restaurant is een in Engelse stijl aangelegde tuin aanwezig. Het bos aan de zuidzijde van het centrum wordt als beeldverstorend aangemerkt.

3. WINDEWEER-ZUID

In het zuidelijke deel van Kiel-Windeweer neemt de bebouwingsdichtheid weer af. Rechtevenredig neemt de relatie met het achterliggende open landschap wederom toe. De betonnen brug ter plaatse van de nieuwbouwlocatie wordt als detonerend ervaren. In dit deel van het dorp bevindt zich een gaslocatie in het open landschap.

Vooral de structuur van de bebouwing is bepalend voor het beeld. Dit heeft betrekking op de bebouwingsdichtheid en de situering van de bebouwing ten opzichte van het diep. Met name de positionering van de grotere bebouwingselementen ten opzichte van het diep is belangrijk. De architectonische kwaliteit van de individuele bebouwing uit zich met name in de aangewezen monumenten en beeldbepalende panden en in de boerderijen. Karakteristiek is de Veenkoloniale variant op het Oldambtster type, waarvan in Kiel-Windeweer voorbeelden uit de verschillende decennia van de negentiende en twintigste eeuw te vinden zijn.

Handhaving van de structuur en situering van de bebouwing wordt bereikt door de wijze waarop in combinatie met de planregels op de verbeelding (plankaart) bebouwingsvlakken worden toegekend. Vergaande verbijzonderingen van de bouwvoorschriften is niet nodig. Wel wordt in de voorschriften bepaald, dat de hoofdgebouwen met de nokrichting haaks op het hoofddiep moeten worden gebouwd. Van deze bepaling kan ontheffing worden verleend mits het bebouwingsbeeld hierdoor niet wordt aangetast.

3.3.5 Leefbaarheid

De aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht door het Rijk heeft tot doel de aangewezen karakteristieke waarden te beschermen. Bevriezing van de bestaande toestand door de beschermde status is onjuist en onmogelijk, want door de maatschappelijke krachten veroorzaakte veranderingen kunnen niet worden stopgezet en zullen dan een uitweg met ongewenste gevolgen vinden. Een plan dat geen rekening houdt met toekomstige ontwikkelingen is als beleidsinstrument niet goed bruikbaar.

Voor de leefbaarheid van dorpen is van belang dat mogelijke en gewenste reële maatschappelijke ontwikkelingen moeten kunnen worden gerealiseerd: aanpassing van woningen aan veranderende behoeften, uitoefening van hobby's, ontwikkeling van kleinschalige bedrijvigheid, op peil houden en faciliteren van het verenigingsleven en van voorzieningen. Specifiek voor Kiel-Windeweer geldt dat nieuwbouw van woningen nodig is en dat (juist mede door de aanwijzing tot beschermd dorpsgezicht) het dorp recreatieve ontwikkelingsmogelijkheden heeft, die nu en in de toekomst een weg zoeken om gerealiseerd te kunnen worden.

Door in Kiel-Windeweer ruimte te bieden aan maatschappelijke ontwikkelingen, wordt bijgedragen aan de leefbaarheid van het dorp en krijgt een succesvolle bescherming van het dorpsgezicht meer kans van slagen. Ook de provincie heeft in haar provinciaal omgevingsplan verwoord dat het op peil brengen en houden van de leefbaarheid in dorpen een opgave is, waarvoor de ruimtelijke ordening zich geplaatst ziet. Zij stelt middelen ter beschikking zodat bewoners van dorpen hun eigen dorpsvisie op kunnen stellen om daar vervolgens met de gemeente vorm aan te kunnen geven. De provincie en gemeente zijn van mening dat de gemeente het dichtst bij de problematiek in en rondom de dorpen staat en dus de primaire verantwoordelijkheid heeft voor het peil van de leefbaarheid.

De bewoners van Kiel-Windeweer hebben in 2002 hun eigen toekomstvisie vastgesteld. De visie bestrijkt een groot aantal terreinen. Niet alleen het terrein van de ruimtelijke ordening. De visie kent een horizon van 5 tot 10 jaar. Uit de toekomstvisie blijkt, dat de dorpsbewoners hun fysieke woonomgeving waarderen. Men is tevreden over de voorgenomen aanwijzing van het dorp als beschermd gezicht. Maar men wil niet in een 'museumdorp' wonen. In de toekomstvisie pleit men voor behoud en juist ook stimulering van de leefbaarheid in het dorp. De opvatting van de dorpsbewoners over het dorp en de ontwikkeling daarvan kwam nogmaals duidelijk naar voren tijdens het inventariserende gesprek voorafgaand aan ontwikkeling van dit bestemmingsplan met de dorpsvereniging.

De gemeente wil met dit bestemmingsplan de randvoorwaarden formuleren, waarmee de komende tien jaren in Kiel-Windeweer op beperkte schaal woningbouw kan plaatsvinden, op particulier initiatief. Verder kent het bestemmingsplan regelingen waardoor initiatieven op het terrein van de recreatie en het toerisme, de horeca en kleinschalige bedrijvigheid kunnen worden gehonoreerd. Voor zover deze onderwerpen niet al aan de orde komen in de thematische hoofdstukken van deze toelichting, wordt er hieronder op ingegaan.